KHUADO PAWI, PAWITE’ PAWI

Endikpawl

Thupatna

Zomite’ neih pawi lakah Khuado Pawi pen a thupi pen ahi hi. Kumcin pawi, Kumkhen Pawi ahi hi. Anlak pawi, Lungdamkoh pawi zong hi. Meivak pawi, Khuasian’ pawi zong hi lai hi. Kampau, mun le mual tawh kizui in i lawhdan zong kibang gai lo hi. Haka le Khualsimte in Tho Puai, Thantlang le Zahaute in Thaithar Puai, Laizo (Falam) te in Fanger Puai, Zanniatte in Dongpi Puai, Rulbuhte in Kuk puai, Matte in Cak Zoem Puai, Kanpalette in Nampui pwe, Thadou le Luseite in Chavang Kut ci uh hi.

Khuado kipat hun

             Khuado pawi pen Ciimnuai ah i teeng lai, Innpipa Pu Tuah Ciang hun (AD 1400) pekin kibawl khin dingin kilamen hi.  Dr. Dongno’ atna ah Kawlgam laizang ah Kawlte tawh i teeng khop laipek (AD 800 kiim) in kibawl khin kha ding hi, ci hi. Khuado pawi pen Kawlte’ Minthunpuai (Tadinkyut Pyai) le Hindute ii Diwali pawite tawh a hun kibangin pawibawlzia zong hon khat kibang ahih manin Kawlzang i teeng laipek panin Khuado a kibawl hi kha ding, ci hi. I sanggam Zosuante in zong min tuamtuam tawh Khuado pawi nei tek ahih manin amau tawh i kikhen ma, Ciimnuai hun ma hi limlim hi, cih kikipsak thei hi.

“Khuado” kammal

“Khuado” cih kammal pen “Khua” le “Do” cih kammal nih a kigawm ahi hi. A kammal nihin a hoih lam zong hi thei, a sia lam zong hi thei kawikawi hi. Khua pen mun le hun genna hi. Khua-vak/khua-siam cihte pen a hoih lam genna hi a, khua-mial/khua-sia pen a sia lam genna ahi hi. Tua mah bangin “Do” cih kammal zong pen a sia lamin “gal Do/hawlkhial/that”, a hoih lamin “lengla Do/muak/ zin do” cih danin kizang thei kawikawi hi. Tua ahih ciangin Khuado pen ahoih lamin hunhoih thupha muak/do hi a, a sia lamin khuasia ahoih lote do/hawlkhia cihna zong ahi hi. Tua mahbangin Khuado pawi ah a nih in kisem tuak hi.

 

Pawi bawlhun

Khuado Pawi pen anlak (Vaimin le tang/mim) khit August kha bei lamin kibawl hi. Zokha-in gen ding hileng, Khuado kha mah hi pah hi. Tu hun ciangin vaimin le buh kilimciin ahih manin tuk tunghakin Taang kha beikuan Phal kha (September-October) kipatin kibawl hi. J. Thang Lian Pau lai-atna ah Mizoram Zomite in 1998 kum panin Khuado ni dingin September 25 ni kipsak ci-in at hi. Manipur Zomite leuleu in Mahatma Gandhi suahni tawh kituakin October 2 ni in kipsak uh hi.

 

Khuado Bawlzia

  1. Kigin Ni

A masa ni pen Kigin ni (ahih kei leh) Lamsial ni (ahih kei leh) Tunkim ni (leh) Meilahlak ni kici hi. Inn kiim inn paam, tuilampite kihah hi. Khangnote in pawi sungah vak dingin Meilah sat uh hi. Papite in phit bawlin phitmut kisin uh hi. Nupite ahih leh, inn sungvan kuang le keute sawp siangin, pawl khat in gam lak lo lai ah pai in misisate’ khate samin “Inn hong ciah un, zu le sa tawh pawi i khaam ding hi,” va ci uh hi. Tua khit ciangin lo lai a a tap/ a meikhuk bawl/ suangthu teng susia sawnpukin inn lam a zuan kik uh hi. A deihna ah misi khate in tua tap zang nawn loin amau tawh pawi ah a paikhop nading deihna in a meikhuk uh a suksiatsak ahi hi.

 

  1. Pansik Ni

Hih ni pen Pansik Ni zong kici hi.  “A Pi Ni” “Kaubet Ni” a ci zong om hi. Dawite pen inn sung le khua sung pan bengkhia, a kihawlkhiat ni ahi hi. Khuasiansuah Ni zong ahi hi. Zingsang lamin sa goin tanute mokhakte makai uh hi. A sin le a lung pawl khat le zu tawm khat tawh a nusiasa u le naute’ han ah hawhin va kap uh hi. Tua pen “Daihawh” kici-in a anpiak uh pen “Sisiah” (leh) “Si-ansiah” kici hi. A pai khinsa ulenau it le ngaihteng phawkin lungleng khuangai-in han ah kapkap mai thei uh hi. Khuado hunin a khuangaihna uh la in zong na phuak uh hi. Hih a nuai-a la pen Khuado late lakah mikim theih pen hi kha ding hi.

  • Do na liingliing, do na liingliing e,

Gual in kum khua do na liingliing e;

  • Gual in kum khua do na liingliing e,

Do hanah nau bang va kap ta’ng e.

 

Daihawhte hong ciah khit uh ciangin ankuang uumkhawm dingin kipan uh hi. Bangkua sungah a taltaakpen in zu kam khat teepin phihin phuisam hi. Tua pan a banbanin zu teepin sa kibaakin gualnuam lungtai thei mahmah uh hi.

 

Nitak an nekkhit ciangin khangnote in a “Sawm” (leh) “Sawmbuk” tek pan khua siampipa’ inn ah kikai khawm uh hi. Pasal khempeuh in ciang, heiga, tuga, singkhuah cih bang tawitekin Tualtek (Siampipa) in thau a lot lian leh, mi khempeuh khuazang bup in dangtawng dong ah awngin;

“Dawi hang, kau hang, hangsan pa aw, Uisan pa, duhgawlpa, vokno dawng kaipa, akno dawng kaipa, Na zu na ek namsia, Na inn, na lei, na gam zuanin ciah in, Na zi na ta hong lamet zawh sawt zo, hong ngaklah lua uh hi. Na ni na kha cingta hi, ciah mengmeng in,”

ci-in dawi hawlkhiat kipan uh hi. Inn sung tawng pan kipanin inn mai lam hawlkhia-in  kongpi/kelkong  a tung ciangin a tuga tawh dengin kongkhak vei le tak ah meilah lom khat tuak a vak hi. Hih pen a hawlkhiat sa dawite lut kik theih lohna ding cihna hi.

 

Tua ciangin mipi in meilahvak sa-in khuatual ah kituahin tua pan khuamual lam ah dawite notkhia hi. Tawlkhat khit ciangin, “Gim ta ing, ka meilah tum dek ta,” cih bang paulap zongin kileh kik uh hi. A tawi meilah khempeuh sumitin meilah lom khat bek vak lai uh hi. Tua a kuanglai meilah lom pen singtung khat ah nusia in daitakin damtakin a ciah uh hi. Hih pen dawite in  a zuih kiklohna ding deihna hi.

 

Khua siansuahna a zawh khit uh ciangin, a zat uh meilah teng tawh meiphual cihin, meikhu paikhiat nading a laizang ah tawm cik lo buang, singhiang singteh tawh a meiphual khuhcip uh hi. Tua meiphual pan a meikhu paina enin siampu in thupha ngetna nei hi.

 “Zo kum pha hen na cih leh, zo lam ah zaam in.

Sim kum pha hen na cih leh sim lam ah zaam in.

Zo kum kong ngetna hi, sim kum kong ngetna hi.

Mim bem kong ngetna hi.

Cidam kong ngetna hi.

Lungdam kong ngetna hi.

Lungdam khansau kong ngetna hi.

Tusawn tasawn kong ngetna hi.

Khi-awh tasawn kong ngetna hi.

Galmang lu, samangmang lu kon ngetna hi,”

ci-in thupha ngen uh hi.

 

Nitak ciangin khangnote amau Sawm tekah kituahin khuai la ding a kithawi uh hi. Tua lai ah Khuang khat, sialki khat, Daktal khat, Phit, lukhu nih, mi khat meilah lom khat ta, Khuai khau, khuai-aihzu le zubel  neu khat a pua uh hi. Mipi in zui lo in, Siampu le khuai la ding mi pawl khat bek mei vak lo sa-in  a pai uh hi.

Khuaibu pen mei tawh hal loin siampu in phuisam in a khut tawh a la hi. Lukhu (Naang lukhu) sung koih in kua mah in en thei lo hi.

 

Khuaila a, a pai khempeuh in a khut khat ah Meilahvak tawi-in  a khut lang khat ciat ah khuaikhau kikhung pen len kawmin  inn lam a zuan uh hi. Khuamual a tung uh ciangin thau lawnin, hanla sa-in, phitmutin, meilah meikuang tungah cimbengvui lawngin mei te ziahziah sak uh hi. Hih pen “Khuai Phawnna” ci uh hi.  Khuailate adawn tuah mipi in zu le sa tawi-in, lamin, diangin a om uh hi. Hih pen gualzawhna lahna le kumthak cih lahna ahi hi.

 

Lamtual ding mual ka bawl aw,

Lawmtuak zilhin za hen aw,

Luai nau bang kivei leng e.

 

            Tua khit ciangin Sawm khat le khat la kidemin zan thapaai zu dawnin a lam uh hi. Khuado la dawng 200 bang a sa uh hi.

 

  1. Khekleh Ni

 

Hih ni pen Khuado ni nihni hi-in “Khelleh Ni” kici hi. Zaanni zan a kila khuai tawh ai sanna kinei-in nitak ankuang ki-uum khawm leuleu hi. A suun pawl ciangin, Siampu le khua upate in Tualbiakna mun ah mipi le khuaibu hong tung ding na mangak uh hi. Mipi le khuai late in Khuamaul pan Tualbiakna ah Khuaibu paipih ding hong kithawi uh hi. Tua laitakin hih la sa uh hi.

“Ciah ning ka cih ka omna,

Omning ka cih ka ciahna.

Ciah ta leng bang a sam diam,

Innah ka ngaih om hi e.”

Mipi le khuaibu hong tung uh ciangin, siampupa le upate in “Sanno na hih leh na kik in, mim le sawmtaang na hih leh hong lut in,” ci-in na kal uh hi. Khuaitawipa in “Sanpi sanno hi keng, mim le sawmtaang hi’ng,” ci-in thum vei a kikalh a kidawng kik khit ciang bekin lutsak pan uh hi. (Sanpi, sanno= natna lian, natna neu) Tual a lut khit ciang, vial khat kiimkotin khuai la sa uh hi.

  • Ngaltun e, ngalthen e, khuai aw e,

Ka lo paam a khuai aw e, sim ngalthen, zo ngalthen,

  • Nang in kum khua na thei a kong dong e,

Ningzu ah ken kong dong e, aisa ah ken kong dong e.

 

Upate in khuaibu velin, khuainote in khuaibu sitna a pandildel pen a na lam kik uh leh, mim beem taang beem a lamlam hi, ci-in an kihau ding, ci uh hi. Khuaino a si a om leh, misi nei ding, ci uh hi. Ahi zongin upate in khuaibu sia le pha ta leh, mipi lungnopna dingin “Khuai hoih hi” cipong uh hi.

 

  1. Khuai-aih Ni

Hih ni pen “Khuai-aih Ni” ahi kei leh, “Khuaisaak Tan Ni” kici hi. Hih ni-in khua sung panin kua mah puapial thei lo hi. Vok, ak, kel-te tawh khuai ai uh hi. Kel tawh a ai zote pen a sih uh ciang, a luanghawm uh khuaite in thote bop nading pan hung (cing) ding, cih upna nei ahih manun, kel tawh khuai ai ding pen thupi ngaihsut mahmah uh hi. Nitak ciangin, nungak tangvalte in lamtual ah kituahin zaila awi-in geelzu luupin tong zihziah uh hi.

 

 

  1. A Sian Ni

Hih ni in biakna tawh kisai bang mah sep le bawl om lo hi. Suakta takin a utna peuhah hawhin geelzu luupin lamtual ah lam khawm lai uh hi. A beisa ni thum ni li sung a a nopsakna teng uh kikumin nuamsa lingling mahmah uh hi.

 

Ngeina Kip

 

A tungah i gen mah bangin, Khuado pawi pen Kumkhen pawi,  Anlak pawi, Khuailak pawi, Meidet pawi, Siansuah pawi, anlak zawh Lungdamkoh pawi cih bang teng a kigawm Zomite’ neih pawi a tam hetlo lakah a thupi penpen ahi hi. Deihna le khiatna tampi tawh kidim pawi lian khat ahi hi. Pawi tampi kigawm Pawi, Pawite’ Pawi, cileng zong kikhial lo ding hi.

Tua manin kepcing ding le khiatna nei tak a, tuhun tawh kituakin puahto a, bawl tangtang ding thupi hi. Banghang hiam cih leh, minam pawi i cih pen eite hong gawmtuah (Unifying)  thu ahi hi. Minam khat cih bek hi lo, ngeina le thu tawh a nungta minam picing ihihna hong lak hi. Eite’ kipakna le lungdamna thu zong ahi hi.

Thukhupna

Tu hun tawh kizui-in Khristian ngeina upna tawh kituakin puahphat huaite puahin pawi khaam ding kilawm mahamh hi. 1. Kumkhen, Anlak pawi ahih manin Pasian tungah Lungdamkoh Pawi (Zomite’ Thanksgiving Fest) in kizang leh, kilawm mahmah ding hi. Pasian hong piak a tapa neihsun Jesu le a Khasiangtho, le a thuphate hangin lungdam koh den ding hi mahleh, pawi khaam a koih ding zong Pasian deihna khat ahi hi. (Zomi Thanksgiving Day cih khat pen Zomi Christian Alliance makaihna tawh kumsim, November kal tawpna Nipi Ni ta dingin ciamteh uh hi.) 2. A paisa ulenaute le a nungta lai it le ngaih teng tawh itna kilakin tutkhop khawlkhop hun ahih manin tua dan mahin zang sim leng itna Pasian’ deihna a zui i hi ding hi. Beh le phuang, khua le tui bup tawh i kikaikhawm zo kei zongin, a tawm penin ei innkuan beek in khualzin khawm, vacation pai khawm, anne khawm zo leng kilawm mahmah ding hi. 3. Siansuah pawi le Meidet pawi ahih mah bangin, cilesa deihna i nusiat zawhnai lohte nusia-in hong uk, hong nawngkaisak dawite hawlkhia-in a siangtho nuntakna, pumpi ki-ukzawhna tawh a thak a, Khasiangtho kimakaihsak a mei banga a tang nuntakna kipat ding ahi hi. 4. Khangluite in mailam hun thei nuamin khuai tawh ai na san uh hi. Tu-in eite in ahih leh, mailam bup tavuan hong la ngiat ding, kipatna le tawpna a nei lo a tawngtung nungta, na khempeuh a thei vanglian Pasian i neih khit nungsangin khangthak Zomite ading khuai lak ding kisam nawn lo hi. Amah Jesuh i theih leh, i mailam ding a theite ihi hi. Na mailam ding na lung a muan nai kei leh, hih Khuado hunsung ah Amah Jesu na thei sawm hamtang in.

 

(Khuado tawh kisai khua khat le khat, mun khat le khat zatzia, min lawhzia kibang lo hi. A kicingin a thei nuamte in a nuai a etkak laite na sim un. Endikpawl)

 

 

Etkak Laite:

  1. Thang Lian Pau’ at “Khuado Pawi Thu”.
  2. James S. Z. Dongno’ at “Khuado Festival: The Zomi New Year”.
  3. Lam Khan Piang’ at “Khuado Pawi: Reflecting the Zo cosmic views and traditional life”.
  4. Siam Khaute’ at “Khuado Pawi Thu”.