Agape Itna le Valentine Itna

Thupatna: Khristiante lakah a kizang mun mahmah kammal khat in Agape (ἀγάπη) itna hi a, leitung ah a kideih mahmah ni khat in Valentine Ni ahi hi. Leitung ah lungnopna hong piathei pen khatin itna hi. Lungkhamna hong pia thei pen khat inzong itna mah hi. Tangval khat in nungak khat ngai mahmahin tua nungak in a ngaih loh ciangin, tua tangval adingin itna in lunggimna piangsak thei hi. Nungak khat in zong tangval khat a ngaihluat manin lunggimna piang thei hi. I ngaih khat in hong ngaih kik loh ciangin tua itna in hong lungkham sak hi. Ahang in mihingte ki-itna kicing lo, ahih man hi. Kiteel thei-in a teelsiam hileng, hong lungkham saksak ding itna sangin hong lungnuam sak den ding itna nei leng deihhuai zaw hi. Ahi zongin hih leitung ah tua bang itna om thei ding ahiam? A minthang vangvang Valentine itna in bangci bang itna ahiam? cih theihnop huai mahmah hi. Tua ahih manin, Valentine Ni hong piankhiatna thu en masa dih ni.
Valentine Ni: February 14 ni-in kumsimin Valentine Ni kibawl hi. Kawlte bangin “ချစ်သူများနေ့” ciliang uh hi. Kumthak khit January kha hong bei khit ciangin khangnote a lungsim uh linglawng thei mahmah hi. Valentine ni ciang ka Valentine bang pia ding ka hiam? Ka Valentine ding kua zong ding ka hiam, ci-in lungsim buai om thei mahmah hi. A nam tuamtuamin gam tuamtuam ah Valentine Ni kibawl tek hi. Tua ni hong tung ciangin itna paak kipia, itna card kipia, itna lai kikhak, phone kihopih, itna lahna van tuamtuam mite kipia ngeeingai hi. Valentine chocolate cih bangin neektheih tuamtuam kibawl hi. Omna kibang lo lawm kingaite in a lunglen pen ni hi thei-in, khua khat ah hun nuam a zangh khawm theite adingin a nuampen ni zong hi thei hi. Lawmngaih neilote in lunglen pen ni zong hi thei dinga, a awlmawh selo zong om veve ding hi. Nupa-te adingin mopawi kiciamna thaksuaksak kik ni le itna lak van tuamtuam kipiak ni zong hi thei hi. A khanglui vai gemgam zaw deuhte leuleu in Valentine Ni na cih uh ei tawh bang kisai laizang ahiam? a ci zong om veve thei ding hi. A thupisimte adingin ni thupi mahmah khat ahi hi.

Valentine Ni hong piankhiatna thu a tuamtuam in kigen hi. Valentine a cih kua hi lian hiam? cih a kician sinsen in kithei lo ahih hangin tangthu ah a huampi in a kigenna om hi. Tanglai pek panin Lupercalia kici Roman pawi (Zawmah pawi) February kha lai kim in kibawl zeel hi. Khuakhal kipat pawi hi-in naupaii lunggulhna pawi (fertility rites) le lawm kingaite meesawkna (lottery matchmaking) pawi ahi hi. Kumzalom 5th bei kuan ciangin Pope Gelasius I in tua Roman pawi (lawki pawi) na khamin Saint Valentine’s Day (Misiangtho Valentine Ni) ci in na laih hi, cih kigen hi. Ahi zongin akipat khiatna thu taktak pen upmawh kigen vive hih tuak hi. Lawmngaihte Ni in hong kipan masa hi lo hi. Christian upna hangin thahna thuak in misiangtho Saint Valentine minpua mi tampi om hi. A.D 270 kum in Emperor Claudius II Gothicus thupiakna tawh, a upna hangin a kithat siampi Valentine kici khat om hi. Hih siampi pa in thong-ukpa tanu mittawtna pan damsak hi. Tua nu tungah “From your Valentine” (“Na Valentine Kiangpan”) cih itna laikhak ngei hi, kici hi. Terni khuasuak St. Valentine kici bishop khat zong om in kigen a, hih a kigensa pa tawh a mi kibang hi kha dingin upmawhna zong om hi. Tuaban ah, ‘St. Valentine a kici siampi khat in Emperor pa thupiakna nial in galkuan nuamlo lawm kingaite kitenna bawlsim sak hi, kici hi. Tua hangin tua ni in itna ni (Valentine Day) in kiciamteh hi,’ cihbang agen zong om hi. A tom in, Valentine Ni in Zawma lawki pawi tawh kipelhna dingin upna hang in a kithat misiangthote zahtak piakna ni-in kizangh masa ahi hi. Kumzalom 14th (14th century) kiim akipan in Lawmkingaite Ni (Romantic Day/Valentine Day) hong suak ahi hi. Valentine Ni hong pianzia i theih khit ciangin, leitung bup ah Grik Lai hong kizelhna thu tawh zomto ni.

Grik Lai Kizeelhna: Agape in Grik kammal ahi hi. Tanglai Grik Lai kizatzia le kizelhzia a thu tom hi bang ahi hi. B.C. 323 kumin Alexander the Great kici galmang pipa in leitung bup phial gal hong zawh ciangin, Grik Kam leh Grik Lai in leitung bup phial ah hong kizeel in hong kizangh hi. Leitung ah Lai thupi pen khat hong suak hi. Alexander the Great khan hun sung teng Hellenistic Period (323 B.C.-31 B.C.) kici hi. “Hellenistic” in Hellazein pan hong pai kammal hi in, ‘Greek kampau/Greek ngeina zui’ acihna hi. Hellenistic Period (Hun) in Alexander sih kum B.C. 323 pan Roman galkapte’n Macedonian kumpi ukngeina gamgi dong a laak kik kum B.C. 31 kum kikal dongin kiciamteh hi. Tua lai-in mipi zat lai (the Koine Grik, or common language) kici hi. Topa Zeisu sih khit kum tampi ciang dongin Grik Lai in tangpi zat lai-in kizangh lai hi. Tua hangin Thuciam Thak a kigelh hun in Grik Lai tawh a kigelh na hi hi.

Itna Grik Kammalte: Itna tawh kisai Grik kammal guk kizangh hi. 1). erao (v), eros (n) nulepa ki-itna lahna kammal hi. Mihing kha in Pasian a lunggulhna ah zong khat veivei kizangh thei hi. 2) phileo (philio) lawmta itna hi. Lawm khat leh sanggam khat itna ah kizangh hi (2 Pet. 1:7). 3). stergo (storge) innkuan ki-itna hi. Khat veivei nulepa itna ah kizangh thei hi. 4). philadelphia (n) in sanggam-unau itna innsung leh innpua ah zong kizangh kammal hi. phileō (v) in lawki pasiante itna leh midangte itna ah zong kizangh hi. philosophia, pilna lunggulhna in kizangh hi (Col. 2:8). 5). philantropia in mihing dikna, mihing thuhoih-thupha bawlna, hoihna lahna ah kizangh hi. 6). agapazo, agapao (v) agape (noun) itna in Pasian itna lahna ah a tamzaw in kizangh hi. Lai Saingtho hun ma ciangin eraō, phileō and agapazō te kizangh hi. stergō bang Thuciam Thak sungah adang kammal tawh kigawm lobuang in kizangh lo hi. eros ahih leh Thuciam Thak ah kizangh vetlo hi. Eros in nulepa itna lak kammal in kitam zat zaw hi.

Grik lawki-te in nulepa lunggulhna, le a thuukpen itna thu a gen uh ciangin eros kammal zangh uh hi. Agape kammal in biakna lam ah kitam zat zaw hi . Grik philosophers mithang masa pente ahi Plato le Aristotle te in eros bek zangh uh hi. Plato laibu Symposium sungah Grik pasiante khat le khat ki-itna lahna ah eros kammal zangh hi. Aristotle leuleu in Pasian in leitung mite it thei hi, cih umlo hi. Pasian in amah kia tuam omcip in ama sangin a ngiamzawte tawh kizom lo hi, ci hi. Leitung nate/mite in Pasian it thei mah ding hi, ahi zongin Pasian in a mah le amah a om lel ahi hi (Nature loves God, but God is self-thinking thought) ci hi. Aristotle in “leitung mite in Pasian it hi, ahih hangin Pasian in leitung mite it lo hi” ci hi. Plato in “Grik pasiante’ ki-itna mahmah in zong, angsung masak itna ciang bek ahi hi” ci hi.

Agape Kammal: Agape in eros leh phileo tawh classical period hun in kizangh khawm hi. Agape in Lai Siangtho sungah a kitamzat mahmah kammal ahih hangin a pualam Grik kammal lakah kitam zatlo pen kammal khat hi. Hebrew kam pan in Greek kam tawh Thuciam Lui akiletna Grik Thuciam Lui (Greek Old Testament) Septuagint (LXX) kici hi. Tua sungah Hebrew kam aheb (itna) a kilet ciangin agape kizangh hi . agapaō (verb) 260 vei sang atamzaw ding LXX ah kizangh hi. agape (noun) zong mun pawlkhat ah kizangh hi . Hebrew kammal thuuk mahmah khat ahi chesed (lovingkindness) in Mikang lai tawh Pasian itna leh hehpihna a kigawm in kilet hi. Israel tungah Yaweh Pasian itna a kigen ciangin Hebrew chesed akizatna ah Grik kam tawh agape in kilet kik hi (Isa 63:7). Tua kammal chesed mah zong hehpihna, maipha, hoihna, dikna cih bangin kilet hi (Pian 6:8; 19:19) . Thuciam Thak ah, Pasian in mite a itna le Pasian itna etteh in ki-itna ding genna ah agape kizangh hi. Rom 12:9 ah thu’um khat le khat ki-itna leh galte itna ding ah zong a kizangh kammal hi.

Agape leh phileo Itna: Thu’um mite sungah agape kammal zatzia telkhialhna om hi. Lai Siangtho thei sia tampite in Pasian itna agape kammal bek tawh kigelh hi, a dang Grik kammal kizanghte in Pasian itna tawh kisai lo hi, ci-in hangsan takin a gen om thei hi. Lai Siangtho kigelh cilna Grik Lai Saingtho sung ah, Pasian itna kigenna ah agape ban ah adang kammal kizangh zong kimu hi. Pa Pasian in a nungzuite a itna (John 16:27) le Pa in a Tapa (John 5:20) a itna ah John in phileō na zangh hi. Zeisu in Lazarus a itna (John 11:3, 36) leh thuummite (Mang 3:19) a itna ah phileō na zangh hi. phileō and agapō in Christian ki-itna leh Zeisu in a nungzuite itna ah kizangh kak kawikawi hi. phileō and agapō zatzia a tuamtuak in kikhen sinsen thei lo hi. Zeisu in Peter a thuvaikhakna ah hih kammal nihte a kihelhin kizangh hi (John 21:15-17). Zeisu in Peter kiangah “nong it hiam?” cih a dotna ah a masa nih veite ‘agapo’ zangh hi. John 21:15 ah Zeisu in “Simon Peter, hih nate sangin nong it (ἀγαπᾷς-agapas) zaw hiam?” cih a dot ciang in Peter in “Topa, nang kong it (φιλῶ-philo) lam na thei hi” ci in dawngkik hi. John 21:16 ah a nihvei na Zeisu in “nong it (ἀγαπᾷς-agapas) hiam?” ci-in a dot ciangin Peter in “Topa, nang kong it (φιλῶ-philo) lam na thei hi” ci in dawng leuleu hi. John 21:17 ah a thumvei na Zeisu in “nong it (φιλῶ-philo) hiam?” cih a dot lai ciang in Peter in “Topa, nang na khempeuh na thei hi; nang kong it (φιλῶ-philo) lam na thei hi” ci in dawng kik leuleu hi.

Grik Thuciam Thak John 21:“15Οτε οὖν ἠρίστησαν λέγει τῷ Σίμωνι Πέτρῳ ὁ Ἰησοῦς, Σίμων Ἰωάννου, ἀγαπᾷς με πλέον τούτων; λέγει αὐτῷ, Ναί, κύριε, σὺ οἶδας ὅτι φιλῶ σε. λέγει αὐτῷ, Βόσκε τὰ ἀρνία μου.”16λέγει αὐτῷ πάλιν δεύτερον, Σίμων Ἰωάννου, ἀγαπᾷς με; λέγει αὐτῷ, Ναί, κύριε, σὺ οἶδας ὅτι φιλῶ σε. λέγει αὐτῷ, Ποίμαινε τὰ πρόβατά μου.17λέγει αὐτῷ τὸ τρίτον, Σίμων Ἰωάννου, φιλεῖς με; ἐλυπήθη ὁ Πέτρος ὅτι εἶπεν αὐτῷ τὸ τρίτον, Φιλεῖς με; καὶ λέγει αὐτῷ, Κύριε, πάντα σὺ οἶδας, σὺ γινώσκεις ὅτι φιλῶ σε. λέγει αὐτῷ [ὁ Ἰησοῦς], Βόσκε τὰ πρόβατά μου.” A masa le a nihna ah Zeisu in “agape” zangh in, Peter in a nih vei mah in ‘phileo” tawh dawng kik hi. A thum veina ah Zeisu leh Peter in a nih tuak un ‘φιλῶ-philo’ kammal zang uh hi. Pasian itna genna ah ‘agape’ leh ‘phileo’ kizangh kaak thei ahihna kimu thei hi. Peter in thumvei vilvel Zeisu na nial khin ahih manin Zeisu in Peter a lungsim tawng dong a khoih dongin a khensatna taktak theinuam ahih manin thumvei vilvel mah ‘nong it taktak hiam” cih a dong, na hi hi. Peter in a thumvei mah in “Zeisu aw kong it hi” cih a gen khit ciang in Zeisu in “Ka tuute na cing in” ci-in a thum veina thupia hi. Itna in khensatna hi a, thumangna in nungzuih hi.

Valentine Itna le Agape Itna: Valentine itna in Greek kammal bang tawh kinai pen ding ahiam? cih kidong hi leng, eros tawh kinai pen ding hi. eros pen cilesa ki-itna lak kammal (‘romantic love’) hi. Lungsim deihna (feeling) tawh ki-itna hi-in a kiciangtanh itna hi. Hih itna in na khat tung le mi tung kinga itna hi. Na khat a hoih leh it thei, mi khat a hoih leh it thei, mi khat a dik leh it thei, mi khat in na khat hong piak leh it thei hi hang. Tua bang itna in nate le mite hoihna, le gamtatna tungah kinga itna hi. Agape itna ahih leh, bangmah tungah kinga lo itna hi. Na hoihna, na hoihlohna, na migittna, na migitlohnate tungah kinga lo hi. Pasian in na hih bangin mawhnei pi mah hong itna in agape itna ahi hi. Valetine itna in mi khempeuh neihtheih itna hi. Pasian in mi khempeuh adingin a koihsak itna hi. Agape itna in Pasian kiangpan a tuam in kingah itna hi. “Pasian in itna hi” (I John 4:8). Agape itna in piakkhiatna le lahkhiatna tawh kizom tawntung itna hi (John 3:16; Eph 2:4-5). Pasian mahmah in itna hi pahin, tua Pasian in itna lak Pasian hipah hi. I biak Pasian in pasian dangdangte tawh kilamdang Pasian hi. Itna bulpi Pasian hi-in, itna lak Pasian hi a, a nuntakna piakkhiatna tawh a itna hong lak Zeisu Pasian ahi hi. Zeisu in ‘Na galte na it (agapao) in, hong bawlsiate ading thu ngetsak in” (Matt 5:44) na ci hi. Paul in nulepa kikal ki-itna a genna ah zong ‘agapao’ mah na zangh hi: “Pasalte aw, na zite na it(‘agapao’) un” (Eph 5:25).

Khami kisa mahmahin, itna nei lo ki-om thei ding hi. Kha tawh kidim kisa mahmahin itna tawh kidim hetlo zong ki-om thei kha ding hi. Pasian thu thei kisa, zuizo kisa mahmahin itna nei hetlo zong ki-om kha thei ding hi. Mi muhna ah khami mahmahin itna nei hetlo zong ki-om kha thei ding hi. Itna tuamtuamte lak ah bang itna zat ding a hoih pen ding ahiam? Leitung mite ki-itna bangin hong itte bek it ding i hiam? Valentine itna bangin i thangahna (feeling) ciang bekin ki-it ding i hiam? Agape itna bangin a hang neilo-in itna kilak ding i hiam? Paul in Corinth Masa 13 sungah laikhakna ah Agape itna guicing takin hong gen hi. I Kor 13:1-8: “Mihingte pau le vantung mite pau ka pauthei phial zongin, itna ka neih kei leh daltuah ging tawh a kibang lel ka hi ding hi. 2Kamsang in thuhilh theihna letsong nei a, thuthuk khempeuh le na khempeuh thei in mualte kinsak zawh nading upna ka nei zongin itna ka neih kei leh a mawkna ka hi veve ding hi. 3Ka neihsa khempeuh mizawngte nek dingin pia in ka pumpi zong mei-a khultum dingin ka pia zongin itna ka neih kei leh kei aa dingin phattuamna a om tuan kei hi. 4Itna in lungduai in a migi hi. Itna in kuamah a haza kei hi. Itna in kisial loin a kiphasak kei hi. 5A kilawmlo in a gamta kei hi. Ama angsung ding bek a khual kei hi. A hehbaih kei hi. Midangte siatna a ciamteh kei hi. 6Thumanlote lungdampih loin thuman thutak ah a lungdam hi. 7Na khempeuh a hu hi. Na khempeuh a um hi. Na khempeuh a lamen hi. Na khempeuh a thuakzo hi. 8Itna a kip tawntung hi. Ahi zongin, kamsang a thuhilhnate kibeisak dinga, paunam tuamtuam pau theihnate abei hun om ding hi. Thu theihna a om leh zong beimang ding hi.”

Thukhupna: Kha le thu tawh kidimna, Kha Siangtho letsong tuamtuam nei-in, upna le piakkhiatna ah nuntakna pia ngam zah upna khauhpai i neih hangin agape itna (ἀγάπη)nei kei leng, a mawkna pi hi. Khangnote in i lawmngaihte kiangah “Ka Valentine” ci ding maw? “Ka Agape” ci zaw ding? Agape itna in Pasian lungtang sungpan hong phulkhia itna gil taktak ahi hi. Agape itna in tehkaak theih loh Pasian itna hi a, ngah ding kilawm lo thumang lo Pasian langpang mawhneite tungah Pasian hong piakkhiat itna ahi hi. Mimal angsung hamphatna ding ngimna omlo, a ngah ding kilawmlote tungah lahkhiat lehpiakkhiat itna ahi hi. Pasian in a Tapa khat neihsun a piak dongin leitung mite tungah (John 3:16) hong lahkhiat itna in agape itna hi. Mawhnei i hih laitak in Khrih ei tang dingin hong si-in agape itna hong lak hi (Rom 5:8). Pasian langpang a galte i hih laitakin Pasian in agape itna tawh hong it hi (Rom 5:10; Rom 5:6). Zeisu in ka Tanpa leh ka Topa hi, ci-in nang adingin na san hunin Pasian in ama hong piak Kha Siangtho tungtawnin (Rom 5:5) na lungsim sungah agape itna hong sungsukin hong luangsuk sak hi. Na lungsung ah agape itna hong buasuk hi. Tua agape itna tawh hong it Topa Zeisu na san naikei leh, tu-in na mawhnate pulakin sang in. Zeisu na Tanpa le na Topa-in sangkhinin tua agape itna nang sungah hong kisung khin ahih leh, mite tungah luangsak in. Na lawmngaih khat tungah agape itna siangtho luangsak in. Na zi tung, na pasal tung ah luangsak in. I innkuan sung, unau sung, pawlsung, lawmta kikal leh midang tawh kizopnate ah agape itna luang sak ni. Hih agape itna lai ka gelh laitak lian mahin ka naseppih khat in hong langpanin mawhna ding hong zongzong hi. Pasian in tua bangte tungah agape itna lak dingin hong deih hi, cih ka phawk semsem hi. Agape itna in thangah ciang bekin zat ding itna hi lo hi. Agape in a khauhpai itna hi. It nuamlo pi mah, it veve na hi. It huai lo pi mah, it veve na hi. Na galte tungah agape itna luangsak in. Na nuntakna ah agape itna gimnam a om kei leh, Pasian a thei kha ngeilo, Pasian a nei khalo na hih khak ding kisit phat huai ding hi (I John 4:8). Pasian nungzui picing taktak i hihna midangte in hong theihna dingin thu-um mite lakah Agape itna kilak masa phot ni (John 13:35). Khristiante sungah agape itna luang kimu kei leh, Khristian lote in hong lunglut ding bang om ding ahiam? Khristiante sungah agape itna nakpi-in kilang sak leng, Khristian lote zolna ding a hoih pen ahi hi. Agape itna kihel lo nuntakna in Khristian nuntak zia hilo hi. Hong mudah hong gensia le hong langpangte tungah agape itna tawh Pasian i sutzia kilang sak ni. I khamitna agape itna tawh kilang sak ni. Pasian in Agape itna Pasian ahi hi (I John 4:16).

Zam Sian Khai (Ph.D)

(Dr. Zam Sian Khai pen “A Gahpha Innkuan -Tate Pattahzia” le “Zomite Phawkhuai le Zuihhuai Thu Tuamtuam” labute-atpa hi. A zi a tate tawh Baltimore, Maryland ah teeng hi.)