KEI LE LAIBU

Lia Thang San Niang

𝗧𝗛𝗨 𝗠𝗔𝗦𝗔

“Lawm aw, nang pen mi’n hong bangci theih leh ut pen na hiam?” hong kicih ciang, ciamnuih cihtakin, “Bibliophile ci-in hong kithei leh, tua mah tawh lungkim pen ning” na ci thei zel ing. Mihing pen khat le khat i mel bek hi lo, i lungsim puakzia zong kibang hetlo ahih manin i “phile” zong kibang kim lo hi. “Phile” pen nam tuamtuam a za (100) a sim bang om hi. “Phile” cih pen Greek kammal “itna” pana kilasawn hi a, i it i deih i pahtak thute genna hi. “Bibliophile” cih ciang laibu a it, laisim nop a sa, laibu tampi lei a khol zihziah khawng thupi a sa, cihna hi.

Koi mun hiam khat ah, “Bibliophile” teng om khopna ding khua khat na kisat hen la, tua teng ah ka Pu Khual (minthang Kham Khual) in, “San aw, nang hausa hong sem in” hong ci leh, “Hausa va cih veva. Ut keng. Aizong khua nawl khat ah ki-innteeksak mahmahin hong teeng ning,” ci-in ka laibu neih khempeuh le ka puan tawmcik pua-in tua khua ah va lal pah ding hing (ka nute’n hong phal leh!).

Laibu pen kei adingin manpha a, laibu kiang bek hi lo, laibu a deih lawmte kiang om zong nuam ka sa hi. Hih thului sungah “Laibu le Kei” thu phawkkhak bangbang hong suut sawm ing. Hih dana laibu ka deihna pen ahihleh kei pianpih tawm thu hi lo a, ka pa hong pattahna hang hi, cih hong gen masa nuam ing.

 

𝗞𝗔 𝗣𝗔 𝗛𝗢𝗡𝗚 𝗣𝗔𝗧𝗧𝗔𝗛𝗡𝗔

Laibu tawh ka kizopzia gen ding hi leng, ka nu gilsung ka om laipek pan cih theih ding hi. Ka pa in ka nu gilsung ah kei om cih a theih akipan ka lai-uk ding hong deihsak luat manin nisim ka nu gei ah tu-in a gingkhia in laisim den hi. Ka suak khit ciangin zong zato inn ah ka om sung un radio pan BBC English line-te hong den a, ka gei ah tu-in laisim den hi, ci’n ka nu in hong gen kik hi.

Khua kong phawk deuh ciang, ka innsung uhah ka muh masak penpen TV cihte hi loin a kiciang vinven laibu honpi hi. Ka pa kaihkhopsa vive hi a, tua laibute amahmah in simsim mai hi. Ka pa laisim pen mu mun lua ka hih manin, ka lungsim ah, “hih pen a hoih hi ding hi” ci’n ka ngaihsun a, kum 5 ka phak tak teh kei le kei in laisim ka kipan hi. Lai ka simnop hang laimal a kicingin thei gai nailo ka hih manin ka nu in hong sim pih zel hi.

Hua lai in ka pa in ka lup ma-in a gingkhia-in hong simsak den ahih manin kei le kei ka sim teh, laimal ka theih gaih nailoh tawh haksa sa-in khat veivei ka sim ding zong ka thadah gawp zel hi. Tua bang hun teh ka pa hong thapiakna kammal pen, “Leitung ah a baih na khat zong om kei ei, boih, khat vei sim tawh na tel kei leh, sim lai ding. Na tel kei lailai leh, na tel dong simsim simsim mai ding,” hong ci den hi. Hih kammal in tuni ciang dong tha hong pia mahmah hi. Laisim ciang zong a sim mawk bek pen ka pa in kicing sa lo ahih manin laibu khat ka sim khit teh ama mai ah ka phattuampihna le laibu review (Etkikna) pen hong gen sak tangtang hi.

Kum 7 ka phak tak teh ka pa pen nasepna mun kilaihin Bogalay lamah va om hi. Ko nuta teng pen Tedim ah om. Tua hun tak teh ka pa tawh kha khat, khat vei ta fon kiho-in ka pa in ka laisim dan ding khawng mah hong gen tangtang a, ka laibu simte pan ka deih diak khawng hong gensak pahpah hi. Hua hun lai in fon tawh kiho bek zong haksa ahih manin ka pa tawh kiho ding kal ka ngaklah mahmah thei zel hi. Ka kiho uh ciang, ka pa hong dot ding teng thei khin ka hih manin hong ho lian leh, ka gendingte le ka gennopte ka gen theihpah nadingin ka laibu sung ciaptehsa-in ka koih litlet zel hi.

Tu’n ka nung ngaihsut kik teh, ka pa uang ka sak mahmah na khat om hi. Amah khual gamla ah om ahih manin Tedim ah hong ciah ding a om peuhpeuh ciang van hong khak pahpah hi. Van cih ciang nektheih suaklu le moh cih khawng hi leh a phadawm ding e, laibu mah hong khak tangtang zel hi. “A tua laibu bebek neek theih lah hi sam lo” i cih keei hun om hi.

Kum 10 kong phak teh Pasian hehpihna tawh innkuan kimin omkhawm kik thei hi ung. Neihval lamval hi het lo, ka pa in a tate laisim ding hong deihsak luat manin a sum neih sunsun tawh khasim a kihawm ShweThwe journal, magazine ahizong laibu tuamtuam hong leisak den hi. Hua lai khawngin ka pa tawh laibu lei ka hi kei phial uh zong laibu sai pai khawm, laibu saal hawh khawm, laibu sim khawm le coffee dawn kawmin thu kikupna ka neih khopte uh pen leitung ah kei adingin hun manpha penpente hi.

Hih kong gen laitakin laibu tawh kisai ka mangngilh theihloh khat om. Khat vei ka pa tawh khuasung ka vak uh leh, lam gei ah laibu kizuak zihziah ka mu uh hi. Ko pata lawp cihtak lawpin khat khit khat ka vel keei pah uh hi. Midang genloh ko geel zong a kiho man dingte hi nawnlo. Laibu teng kiban-et keei mawk hi. Ka etet uh tawh kiton a ka laibu deih uh hong tam pian ta. Banah, laibu man zong tam sim pian. Gil lah kial sim pian ta lai. Sun an ne le ung ka laibu deih teng uh lei zo lo ding. Laibu teng lei le ung, sun an ka ngawl uh kul ding. Tua leh, ko pata kithukimin laibu mah ka lei uh a, gilkial sa, puksi dektak sa-in inn ka tung uh hi.

Ko bel ka lung uh kim mahmah lel. Aizong, ka nu in pen hong pakta het lo. Amah na lungkim hiau lo hi. “An sang laibu thupi zaw a hiam?” ci-in a hanla hong pan hi. Ko pata bel ki-enin ka kinuihsan chiucheu lel uh a, “Laibute zingciang sim kipan pah ni maw,” ka kici lel uh hi. Pata a tai thuak khop zong a nopna khat om cih khat bang khat.

Kawlte paunak ah “Na muhna tungtawn pan na kisin thei hi,” a cih pen kei adingin maan lua hi. Ka pa laisim ka muhna hangin laisim pen lunglutin tuni ciang dong laibu mu leng, om khong zo lo. Ni khat a tawm pen 10 minit peuhmah laisim kei leng, om zo lo zah dong ka hihna pen a haivai khat tawh akibat hang, haina hoih hi, cileng khial kei ning. Hih bang haina hoih hong guan ka pa tungah zong lungdam mahmah ing. Hih laigelh tungtawnin ka pa zahtakna lianpi ka pia hi.

𝗠𝗔𝗖𝗜𝗔𝗡𝗚 𝗞𝗜𝗦𝗨𝗔𝗡

Pasian hehpihna tawh laitan pen kisuan toto sam hi. Sangkah sung ka thuaklah mahmah ze-etna khat pen sanglai sang a pualam lai simnop zawkna lungsim pen hi. A subject danin ah bel Kawllai le English mah lunglut pen mai ing. A hangpen thu tuamtuam laisim ding tampi om, tua banah laigelh ding (essay, letter) om ahih man hi. Laisim ka uk mahmah hang, History (Tangthu) pen ka lau diak le ka deihvet loh subject khat hi. Ka siamahnu uh gilo pian, tua hang zong hi kha inteh.

Lai ka simsim ciang, lawmte in hong ciamnuihna un, “Pil lua khin ve ni teh aw” hong ci zel uh hi. Ahizongin pil tetek lam sang i hai lam kithei tetek zaw mawk hi. Lai i simsim leh, i theihna khang hi mah na ven, ahizong i theihbeh nop hong khang semsem ahih manin lai sim behbeh kul a, tua hangin zong i hailam kithei zaw semsemin mu ing.

Tu ciangciangah laibu tuamtuam 400 kiim a sim khin dingin kituat ing. Ka ciapteh zah sang ka mangngilh zah tamzaw pekpek a, ahi zongin ka laisimte in ka leitung muhzia le lungsim puakzia tampi tak a hoih lamin hong khel cih bel tel mahmah ing.

Tan 10 ka zawh khit teh, ze-etna tuihualpi khatin hong nawk hi. Thu dang hilo social media (facebook) i cihte pawl mah hi. Hihte in ka laisim hun hong netum hi. Laisim a uk mahmah a kithei pen laisim ding sang facebook pan video et ding peuh kilunglut zaw mawk hi. Tua teng tawh kha 2 kiim laisim mello in ka om a, ka lungsim zong nuam lo in khantohna om kisa mel lo ka hih manin laisim ding mah hun tam piakik zaw ding ci-in ka khensat hi.

Hua laitak lianin kei tha hong pia mahmah laibu khat pen hi leh, Chit Naing in Kawllai in alet “ဘဝကို အဆုံးအဖြတ်ပေးတဲ့ အသက်၂၀ကျော်အရွယ်” hi. Hih sungah i hunte mawk beisak lo ding, teenage (khangno) sung i septe in i mailam nuntakna ah bang hih ding cih pen hong khensatsak hi. Tua ahih manin naupang lai hing ci loin, teenage pen limtakin i zat siam ding, cihte na kigelh hi.

Laisim le laibu vai pen gengen ni ci leng, beipak lo ding hi. Inn khatah lut leng, a laibu neihte mah uh ki-en masa. Khualzin leng zong laibu sai mah, laibu saal mah kikan masa veuveu. Pa sun bel kihi peuhmah. Laibu pen i lawm mah tawh kibang ahih manun laibu limlim mu leng, kideih lua keei mawk hi. Laibu vai ahih leh zumna thagui kitat zenin na kisem hi. Ka lawmnu laibute ka kawm nop manin ama sanglaite ka bawlsak hun tam hi. Ka siapa khat uh laibute ka kawm nop manin amah mai-etna in a inn ka va hahsak keei lai khawng zong phawk saanin om hi.

Austin Mahone in a lawmnu kiang, “You don’t understand how much you really mean to me, I need you in my life and you’re my necessity” acih pen, ken ka laibute kiang ka paihnop zaila hi. Laibu pen ka deih bek hi lo, ka kisap khat hi ta hi. “Biliophile khua a kisat zenzen leh, kei zong hong mangngilh kei un. Nunnop va bang lengkhawm ni…” cih pen kong kam vaikhak nunung hi hen.

𝗞𝗔 𝗞𝗛𝗔𝗡𝗚𝗡𝗢 𝗣𝗜𝗛𝗧𝗘 𝗧𝗛𝗔𝗣𝗜𝗔𝗞𝗡𝗔

Leitung ah pilna sin beh ding gen zawhlohin tam a, tua pilna pen laibu sungah a kicingin om hi. Pilna i ngahna dingin laisim hanciam tek ni. Lai pen lungnopna hong pia thei “ရသစာပေ” le pilna le khuamuhna hong pia thei “သုတစာပေ” cin nam nih om hi. Ken bel “သုတစာပေ” pen tam sim zaw ing. Lai kigelh khempeuh a hoih hi lo ahih manin laibu hoih zong teelsiam kul ding hi. Ei khantohna hong pia ding thute mah kinbawl leng deihhuai hi. Laisim pen nopsak tawm theih hi a, pianpih hi sese loin zong kisintawm theih hi. A kisintawm vive mah kihi hi.

“Makai khempeuh in laisim lo a, ahi zong laisimte mah makai hong suak uh hi.” cih pen zangei tek ding hi hang. I gam i lei in makai hoih kisam semsem ding a, tua makai hoih suahna dingin laisim zekzong hong kul ding hi. Laibute manphatzia Russia laigelh siam khatin bangci na gen hiam cih leh, “Leitungah mite na bawl khempeuh lak pan laibu pen a lamdang pen, a thupi pen le a hoih pen hi. Bang hang hiam cih leh, leitung ah mite khantoh nading, pilna ding thu khempeuh hih laibu sung koih thei uh ahih man hi” na ci hi. Hih tungtawn in laibu le laisim thupina tampi kithei hi.

Ka laisim khitsate lak pan ka deihdiak laibu (5) hong hawmsawn ding hi leng:-

(i)              Mere Christianity by C.S. Lewis

(ii)             The Freedom of Self-forgetfulness by Timothy Keller

(iii)            You’re not enough and (that’s okay) by Allie Beth Stucky

(iv)            အမှောင်ထုထဲက မြစ်တစ်စင်း by Moe Shin (I.M.T)

(v)              ဘေဘီလုံမှာ အချမ်းသာဆုံးပုဂ္ဂိုလ် by Phay Myint

𝗧𝗛𝗨𝗞𝗛𝗨𝗣𝗡𝗔

Mark Twain in, “Lai sim thei napi laibu a sim ngei lo mi pen laisim theilote tawh a za uh kikim lel” na ci hi. I laisim theihna I metbawl kei leh, a mawkna suak lel cihna hi. Tua hi a, laibu pen manpha-in it huai a, laisimna pen thupi-in manpha hi. Hih zah ta-in a manpha laibute simloin i om den mawk leh ei a hamsia suak ding hi hang. “Lai tampi sim mana a hai bel om ngei nai lo a, lai sim loh mana a hai bel tampi om hi.”

A sim ngei nailo i hih leh zong, tukum sungin laibu 5 peuhmah sim sawm ning. Nisim in minute 5 peuhmah, laidal 5 peuhmah sim ning ci-in hanciam theih hi. Hanciam ni. Hanciam huai hi. Topa phawk gige kawmin pilna mah hahkat ni. “Bang hang hiam cih leh, pilna a piapa pen Topa hi a, amah pen pilna le siamna a hilh pa ahi hi.” – Paunak 2:6