Lai Siangtho le Nate Kantel Pilna
(Lai Siangtho le Nate Kantel Pilna)
BIBLE (LAI SIANGTHO) ih cih pen…
Lai Siangtho i cih mikang lai-in “Bible” hi-in, hih kammal pen Grik lai pan a kila suksuk ahi hi. Grik kammal in “biblia” cih hi-in akhiatna pen “books” (laibute) cihna ahi hi. “Biblia” pen “biblion” ii a tampi (plural) a ki-at na hi-in, lai-atte, a diakdiakin papyrus tungah ki-atte a gennuam ahi hi. Grik laimal “biblia to hagia” cihpen “the holy books” (Lai Siangtho bute) cihpen Khristian masate’ zat ahi hi. Latin kammal “biblia sacra” pen French kammal “biblia” hi-in tua pa’n “bible” cih hong kizomsuak ahi hi. Manglai in “Scriptures” i cih pen Latin laimal “Library” pan a kila hi-in French laimal bible tawh kilaihin “bible” a kizangsuak ahi hi. I Lai Siangtho bute pen lawhdan le sapdan a tuamtuamin kinei in, Daniel in “the books” – Laibute ci-in kamsanna tawh kisai laibute agenna ahi hi (9:2). “Bible” i cih kammal pen ei Zolai in “Lai Siangtho” i ci a manglai in “Holy Scriptures or Sacred writings” ahi hi. Matthai 21:42 ah Jesu Khrih in Thuciamluite a genna ah “the Scriptures” (Laite) ci in na genin, Sawltak Paul in Rom 1:2 sung ah “the Holy Scriptures” – Lai Siangthote ci’n na gen hi.
A kammal i zatdan sangin, “Lai Siangtho” i cih bang hi a, bang thu a kigelh ahiam cih thupi zaw lai hi. Amasa penin “Lai Siangtho” pen PASIAN’ KAMMAL ahi hi. PASIAN in mihingte tungah hong at khiat LAIBU hi a, amanpha mahmah ahi hi. Sawltak Paul in agenna ah, “Lai Siangtho khepeuh PASIAN’ humuah hi a, thuhilh nading, tai nading, bawlpha nading, thumaan lama pattah nadingin phatuamin manpha hi” (2 Timothy 3:16, ZIV). PASIAN in a hu amuah hi-in, nuntakna le vangliatna anei a KAMMAL ahi hi. Laibu dangte tawh a kilamdanna pen hi pah hi. Laibu dangte in i pumpi le i lungsim noptuamsak khamah dinga PASIAN’ KAMMAL ahi “Lai Siantho” in pumpi le lungsim ciangbek hi loin i “KHA” ading ciangdong nuntakna Lampi hong lak laibu ahi hi. PASIAN’ humuap ahih man’n KHIALHNA cih bang om lo hi. “Lai Siangtho” sungah a kigelh khia “Piansakna” khempeuh pen mihing ngaihsutna in telzawh ding hi lo a, mihing pilna le siamna in zong akipiansak zia telzawh ding hi lo hi. Tua ahih manin in Hebru laikhak sung ah, “PASIAN’ kam pauna tawh leitung le vangtung piang a, tu-a I muh theih nate a om nailopi panin hong piang hi, ci-in I upna bek mah tawh a thei ihi hi” (11:3; Tiddim-Chin) na cihi. Mihingte pen i muhlohte a um zo lo ihi a, tua pen leitung zia le dan na hi a, ahi zongin PASIAN a umte le athu a zuite ihih leh, muhna tawh hi loin “UPNA” tawh a kalsuante ihi hi.
SCIENCE (NATE thu kantelna) ih cih pen…
NASA in a genna ah “Science consists of observing the world by watching, listening, observing, and recording. Science is curiosity in thoughtful action about the world and how it behaves” ci-in na gen hi. Science pen ei Zolai in “Leitung le vantung tawh a kizom a piang na khempeuh a pianzia le a omziate zonkhiatna le muhkhiatna a lakkhia pilna” ahi hi. NASA gen bang hileh, Leitung bang ci pianin, koi ci kihei cihte ettelna, bil tawh ngaihna, etcikna le ciaptehna ahi hi. Leitung le vanlaizang a om aksite le a tuamtuam Nate pen a piankhiatna le a omziate pen mihingte’n ngaihsutna (idea) tuamtuam kinei tek hi. Tua ngaihsutnate pen adik taktak le adiklo a kitheih nadingin a kankhia, a ngaihsun khia, a gelhkhia mipilte pen Scientists i cihte ahi hi. Hih mipilte in nate khat peuhpeuh ahih kei leh thu khatpeuh a maan le maan lo, adik le diklo khentel theihna dingin kipatna, ahihna taktak akitelna dinga a tuatkhiatna uh le a geelkhiatna uh pen hypothesis kici hi. Hibanga a genkhiat uh hypothesis pen a gen bangun diktakin hong kilatkhiat leh tua pen theory ci-in ciamteh uha mailam ah nadangte a kankhiat ciangun akizang zeelding tuatna hong suak hi. Mipilte in leitunga om nate tungtawnin amau ii upmawh (observation) tawm ngaihsutna khat nei khia uh a tua tungtawn in adik le diklo, a maan le maanlo hong kankhia in a upmawh bangun hongpian takpi leh, tua danin a muhkhiatna a lahkhiat theihna uh pen hoihtakin kembitin tua bangin nadangte hong kankhia zeel uh hi. Tua ahih manin Nate thu kankhiatna ah thupiang takpi (facts) tampi tak kikaikhawm in tuate tungtawnin ngaihsutna le upmawh dan tuamtuam (observations) hong suahkhia uh hi.
Hih bang i genciangin science pen upmawhthu tawh a kigen ziau thute kisa kha ding hi. Tua bang ciang hi loin thutheihna (knowledge) tuamtuam a kigawmkhawm cih ciang bek hi loin, a puatham et ziauna tawh a kithei khia zopak lo a kiseel cip thu taktak (facts) tampi hong mukhia le hong lakkhia pilna ahi hi. Hih bang pilnate tawh i zonkhiat le a kimukhia thute pen PASIAN’ KAMMAL te sangin dik zawin maan zaw hi, i cihna ding om tuanlo hi. PASIAN’ KAMMAL te tawh a kituak lo, a kilehbulh mihingte’ muhkhiat le lahkhiat nate tampi om dinga tuate i sim takciang le i zaak ciangin PASIAN’ KAMMAL tawh a kikimin i pom loh nading kidop huai mahmah hi. Ahang in PASIAN pen a thumaan le thutak hi a, zuauthu a gen thei lo, a thumaan ahih manin ama thugente khempeuh thumaan hi, cih i pom ding ahi hi.
Thumaan lo, zuauthu a gengen ahih leh a gen thute zuih nading le upna ding ahang om lo hi. Lai Siangtho in a nungta PASIAN’ kammalte hi a, Science ahih leh tua PASIAN’ piansak nate tungtawnin mihing khuak phaktan tawh a kankhia, a zongkhia cih ciang hi lelmawk hi. PASIAN’ KAMMAL kigelhna Lai Siangtho le a sunga thu omte pen mihing ngaihsutna tawh a kitel ban ding zong hi khinkhol lo ding hi. PASIAN mahmah in hongtelsak le hong theihsak lohin mihing khuak in telsiang zawh ding hi hetlo hi. 1 Peter 1:21 ah, “…mihingte in a deih manin mai lam thu genkholh theihna a kingah hi lo a, Kha Siangtho’ sawlna tawh Pasian kiang panin hong pai thute a kigen ahi zaw hi” (Tiddim-Chin) na ci hi. PASIAN kiang pan loin a piangsa thute ahi zongin, hong piang lai ding thute ahi zongin kuamah in adik takpi in genkhia ngam lo hi. Tua ahih manin Nate thu a kankhia mipilte in a muhkhiat thu tuamtuamte PASIAN’ genkholhsa thute tawh a kituah kei leh upmawh thugen ciangbek a ngaihsut ding na hi zaw hi. I gennopna bulpi in, mihingte in Nate Kantel Pilna (science) tawh van le lei a piang thute khempeuh theih khitzawh nading a hang om lo hi, i cih nopna ahi hi.
LAI SIANGTHO maw SCIENCE?
Lai Siangtho le Astronomy: Astronomy cih pen astron “star” (aksi) le nomos, “law” (zuih ding a kibawl ngeina le dan) pan hong piang hi a, a deihna in aksite omzia kantelpilna ahi hi. Aksite, lei le van kikal a om nate kantelna le amaute tatzia, khat le khat a kizopzia uh kantelna pilna pen astronomy kici hi. Lai Siangtho in hong genna ah kha le aksite hong pia pen TOPA hi, na ci hi (Jer 31:35). Tua ahih manin TOPA pen aksite piangsak in amau tatzia ding thu a pia a mahmah ahihna hong laktel hi.
Leitung piankhiatna a bulpi tawh kisai in muhdan nam 2 om hi. Akhatna pen a ngeina banga piang hi (natural), cih le ngeina khengval a lamdang taka kipiangsak (supernatural), cihte ahi hi. Hite geel lakah koi zaw dikin muantak le uptak pen hiam?
“Big Bang theory” muhna ah leitung pen kum awn tampi (millions) upa ta hi, cih ngaihsutna le sanna hong gen khia uh hi. Leitung le a kim a om nate pen a kipatcil lai in mun khat pan hi-in, tua panin hong kithehkhia le hong golkhia, hong khangkhia tektek hi, ci uh hi. Vannuai a om nate le leitung pen khang tektekin kizankhia tektek, ci uh hi. Big Bang theory in van-le-lei pumpi (universe) pen “cosmic egg” a kici a tuipi khat pa’n hong puakkham in hong kithehthang in hong khang tektek hi-in, leitung (earth) le leitung dangte (Mars, Jupiter, etc.) amau thu in hong piangkhia hi, cih upna hong hilhkhia hi.
Hibang a Vannuai le leitunga om nate amau mun tekah a om diamdiamna pen amau thu tawh a om tawm ahih dingpen a lamdangpi khat ahi hi. A taktakin cileng, a piangsak khat om ahih manin tua bangin a om thei diamdiam uh na hi zaw hi. Hebrew 3:4 ah, “Inn khempepuh a lam na om ciat sam a, ahi zongin na khempeuh a piangsakpa in Pasian ahi hi.” Vannuai a om nate pen “accident” a hong piangkhia le a mau om nading tekah a om diamdiam hi loin a piangsak, a omsak Pasian’ sepna hi zaw hi.
Kumpi David in, “Vantung in Pasian’ minthan’na gen a, vanpi in ama nasepna taangko hi” na ci hi (Late 19:1). Pasian’ vangliatna le Pasian’ pilna teci a pang uh ahi hi. Vantung lam a i muhtheih aksi phazah le adang bangteng om cih i khuak tawh theihbat ding hi lo hi. Mipilte’n a phazah theinuam in simsim taleh, simkhin zo lo uh hi. Abawlpa Pasian in aksi phazah theibek hi loin amau mintek tawh thei mawk hi (Late 147:4). Thuciamthak sungah Pasian’ kampauna tawh leitung le vantung piang hi, na ci hi (Heb. 11:3). Pasian in piangsak ahih leh, amau le amau a paingtawm, khangtawm, goltawm cih bang hi thei lo hi. Ni, Kha, le Aksite pen mihingte’ hawhtheihna le nuntak theihna dingin a kibawl hi lo hi. Tuate ahih leh, sun le zan a khen ding, pawi hun le khuahun, ni le kumte khenna dingin Pasian in a piansak ahi hi (Piancil 1:14-15). Sun sung a uk dingin Ni koihin, Zan sung a uk ding in Kha koih hi. Amaute a hunzui in a kihei nadingin Pasian in thupia hi.
Joseph mangsung ah Ni, Kha, leh Aksite’n amah a biak lam mangmansak (Pian 37) a, mailam a hong piang ding vangliatna na lak hi. Jesu Khrih suahna a lak dingin Pasian in mipilte “Aksi” tawh lam na lak hi (Matt 2:1-12). Jesu in amah pen, “David’ zung le a suan ahi, Zingsol ka hi hi” na ci hi (Mang 22:16). I gennopna a bulpipen in Vannuai le leitung a om Ni, Kha, le Aksite pen munkhat panin hong piangkhia tawm hi loin a piangsak, om takpi a tua pen Pasian ahi hi. Mipilte’n Ni le Kha, Aksite thupi sa lua-in bia zawzen uha Pasian in a mite tungah tua banga abawlsa nate a biakding uh na kham hi (Thuhilhkikna 4:19; 17:2-5; Isa 47:13). A kipiangsak nate thupibawl lua-in a piangsak Pasian mangngilhna le thusimlohna pen paikhialhna na hi zaw gige hi.
Lai Siangtho le Biology: Biology i cih pen Grik lai, bios (life-nuntakna) le logos (word-laimal) cih a kigawm hi-in, nuntakna thu sinna pilna cih ahi hi. Lai Siangtho in nuntakna tawh kisai theihding a tuamtuamte i kankhiat ding le i sin ding hong hanthawn hi. “Note pung un la, leitung uk un” (Pian 1:28) cih pen leitunga om Nate pianzia theihtel pilna (science) i zon’ ding zong, hong gen ahi hi. Pasian’ bawlsa mihing, ganhingte le singkung lopate’ nuntakna i theihtel nadingin kankhiatna le muhkhiatna tuamtuam i neih ding pen Pasian’ deih ahi hi. Tua bang pilna i neihna in hoih takin hong kikemsak, hong nungtasak theih nading na hi zaw hi.
Nuntakna thu kantelna ah mihing pianzia tawh kisai in Pasian’ kammal tawh a kilehbulh ngaihsutna khat hong omin, tua pen “evolution theory” ahi hi. Hih ngaihsutna ah mihing piankhiatzia pen pumpi dangkhat pan pumpi dangkhat ah damdamin amah le amah kikhel to hi, cih ngaihsutna hi. A tomin cileng, mihingte pen zawng pan hong kikhelkhel in a kipiang hi, cih ngaihsutna ahi hi. Hih ngaihsutna pen Nate pilna a nei (Scientist) khat ahi Darwin in hong ngaihsut khiat ahi hi. Mihing piankhiatna kantelna ah Pasian thuum lote’n ahih leh mihingte pen zawngkuhpi pa’n hong kikhel toto, damdamin hong kilaih totona tawh a kipiang hi, ci uh hi. Pasian thuum mipilte pawlkhat ahih leh mihing, ganhing le singkungte pen a niam zaw pa’n a sang zaw le a hoih zawna ah hong kilaih totoin, tua pen Pasian in encikin uk hi, ci uh hi.
Lai Siangtho in hong genna ah, mihing pen Pasian in leivui pan hong bawl ahi hi. Leivui pan in hong bawlin a nak sungah nuntakna hu sang sukin tua mi pen leitung nuntakna a nei mihing hong suak hi (Pian 2:7). Leivui pan kibawl ahih manin a sih ciang leivui mahah ciahkik ding ahi hi (Thuhilhna 12:7). Solomon in a genna ah “ganhing le mihing” pen leivui pan kibawl ahih manin leivui mah suakkik ding hi, ci-in na gen hi (Thuhilhna 3:20). Pasian in mihing a bawl ciangin a piansak nadangte tawh kibang lo dingin, “Ama lim le meel sunin” bawl hi (Pian 1:27). A gennopna bulpi in mihingte pen ganhing pa’n a kipiang tawm hi loin, Pasian in hong piansak ahih lam i tel gennopna hi. “Ama lim le meel” a cihna pen mihingte tungah Pasian in “Ama vangliatna, piansak theihna, le bawltheihna’ siamna le pilna pia a cihna ahi hi. Mihingte’n na a piansak ciangin Pasian’ piansaksate tawh kisun tawntung dinga, Pasian’ piansak loh adang athak nate piangsak thei lo hi. Gentehna in, mihingte’n vanleng a bawl ciang Pasian’ bawlsa vasa tawh a kibanga a kibawl na hi gige hi. Pasian in ganhingte a bawllai in “Ama lim le meel sun” in piangsak hetlo hi. Ganhing pumpi le mihing pumpi omzia a kibang tampi om khamah ding hi. Ahi zongin mihingte sungah a kipia nuntakna pen “Pasian’ Kha” hi a a sih khit ciangin a bawlpa Pasian kiangah a kha ciahin a pumpi leivui suak kik ding ahi hi. Pasian in Adam sungah a kha a piak tak ciangin Adam pen a nungta mihing hong suak thei-in a pumpi bek hi loin a kha zong a nungta hon gsuak hi. Hih kha pen Pasian in ganhingte sung ah pia hetlo hi.
Ganhingte le mihingte kilamdanna alianpen in hih thu ahi hi. Pasian’ Kha tawh a nungta ihih mah bangin tua Kha in hihtheihna, siamna, pilna tuamtuamte hong guanin hong neisak thei hi. Pasian in nuntakna anei khempeuh a bawl laiin amau nam ciata pung dingin thupha pia hi (Pian 1:11-25).
THUKHUPNA
Science i cih pen leitung nate omzia le kilamzia theihna dingin i kisap mahmah a thupi pilna ahi hi. Pasian hong piak pilna hi-in Pasian minthang nadingin i zatkhiat ding ahi hi. Pasian pen leitung vantung khempeuh a Bawlpa hi in, a Kammal Lai Siangtho pen na khempeuh tungah thunei pen ahi hi (Pian 1:1; Johan 10:35). I omna leitung pen a kipiangsak leitung hi-in a sunga om na khempeuh in a Bawlpa’ khutmate laktel hi (Late 19:1; Rom 1:21). Pasian in abawlsa nate thu i theihtel nadingin a kankhia le a zongkhiate in a muhkhiat thute i theih ding thupi hi. Tua ding mahin Pasian in mihingte tungah nate theihtel pilna hong guan ahi hi (Pian 1:28). Mihingte a khialthei ihih manin i muhkhiat thute zong maan khin lo ding hi. A khial ngei lo ahih leh Pasian hiin, a kammal Lai Siangtho pen khialhna om lo ahi hi. Pasian in vantung le leitung, a sunga omte leh huihlaka om khempeuh a piansak ahihna le amau mun santekah hoih takin a koih ahihna Lai Siangtho in hong gencian mahmah hi (Kolose 1:16- 17). Pasian sangin a pil zaw a thei zaw, le a vanglian zaw om lo hi. Mihaite bek in Pasian om lo hi, ci uh hi (Late 14:1). Pasian a om mah bangin a kammalte in vanglianin thuneihna sangpen a nei ahi hi. Leitung pilna tawh a kimukhia thute pen Pasian’ kammal tawh a kitukalh, a kibang lo a om khak zenzen ciang, Pasian’ kammal in hong lak thute mah i up i san ding na hi zaw hi. “Lai Siangtho pen Pasian’ lamlahna tawh a hong kipia hi a, thumaan thutak hilhna ding, akhialte tai nading, a maan lote a maanin puah nading, a maanin nuntak theihna dingin thuhilhna dingin amanpha mahmah ahi hi” (2 Timothy 3:17).
By/ Ptr. Kam Kim Mang (D. Ed. Min.- candidate, SBTS)
Reference:
https://spaceplace.nasa.gov/science/en/
Jackson, Wayne. The Bible and Science. Stockton: Caurier Publications, 2000. _____________. The Big Bang (December), www.christiancourier.com
Young, Louise B., Exploring the Universe. New York: Oxford University Press.