Khristian Upna Bulpite Thutom

Hih pen Khristian upna bulpi a thei nuamte a ding ngimna tawh a thu tomin kigelh  ahi hi.

  1. Pa Pasian’ Thu (Doctrine of God)

Pasian cihna sungah Pa, Ta, Kha Siangtho ci-in mimal thum kigawm om a, tua pen  Thumgawm Khat (Trinity) kici hi. Pa Pasian pen leitung hun le munte’ kipat mapek-a, a om Pasian,  na khempeuh a piangsak Pa, na khempeuh a uk Pa, pasian khempeuhte Sangin a vanglian pen  Pasian, tuni dongin leitung tangthu a uk Pasian ahi hi.

(1) Na khempeuh a piangsak Pa hi (Pian.1; Late 100:3; 146:6; Isa. 44:24), (2) A tawntungin a nungta Pa hi (1Jhn. 5:20; Mang. 1:8; Isa. 4:4),

(3) Vanglian Pa Pasian hi (Pian. 17:1; Mang. 4:8),

(4) A kikhel ngeilo Pa Pasian hi (Late 102:27; Heb. 13:8),

(5) Mun khempeuh ah a om Pasian hi (Late 139:5, 8-12),

(6) Na khempeuh ahihzo Pasian hi (Job 42:2; Matt. 19:26),

(7) Na khempeuh a thei sitset Pasian hi (Late 139:1-4; 147:5),

(8) Pasian pen itna hi (1Jhn. 4:8; Jhn. 3:16; Rom. 5:8),

(9) A siangtho mahmah Pasian hi (Isa. 6:3; Mang. 4:8; 15:4),

(10) A thuman le a cihtak Pasian hi (Jhn. 14:6; 17:17),

(11) Pasian pen kha (Spirit) hi (Jhn. 4:24; Late 139:7-10; Job 33:4),

(12) A diktan Pasian hi (Late 116:5; 86:15; 103:8; Neh. 9:8).

 

  1. Jesuh Khrih’ Thu (Christology)

Thumgawm khat Pasian sungah Tapa-Pasian hi a, Jesuh pen Pa Pasian tawh a kibang a, a  om khawm leh Amahmah zong Pasian ahi hi. Piansakna sungah zong kihel hi. Na khempeuh a

piangsak Pa, a nungtasak Pa hi. Mawhna hangin pumpi sihna le kha sihna a thuak ding mihingte a  kumpi tokhom nusia in amahmah mihing limlemel lakna tawh sihna hong thuaksakna tawh  Tatkhiatna hong pia Pasian hi. Tuni dongin mi khempeuh adingin hehpihna kong sialsak hi.

(1) Pasian hi (Matt. 16:16; Jhn. 6:69; 10:30; Jhn. 1:1-2),

(2) Jesuh suah ding kigen khol (Pian. 3:15; Isa. 9:6; 7:14),

(3) Mihing hi (Fil. 2:7; Lk. 2:40; Matt. 4:2, 21:18, 21:12; 14:14; Jhn. 11:35), (4) Mawhna pan hong tankhia Pasian (Matt. 1:21; 1Kor. 15:45),

(5) Nuntakna ngah nadingin kisikkikna le upna bek hong kal Pa (Mk. 1:15), (6) Upna hangin hehpihna tawh gupna hong pia Pa (Efe. 2:8-9),

(7) Pasian le mihingte kikal ah Palai hong sepsak Pasian (1Tim.2:5; 1Jhn. 2:1), (8) Thuman thutak le tawntung nuntakna ngah nading lampi (Jhn.14:6-7), (9) Sihna a gualzo Pasian (1Kor. 15:4; Sawltak. 4:33),

(10) Thukham a kicingsak Pa (Gal. 3:23-25; 5)

(11) A mi siangtho-te hong lato kik ding Pa (1Thessa. 4:14-17)

(12) Nitawp Ni hun a Thukhen Mangpa (Mang. 20:7-15)

(13) Van thak le leithak ah hong ompih ding Pa (Mang. 21)

 

  1. Kha Siangtho’ Thu (Pneumatology)

Thumgawm Khat Pasian sungah Kha Siangtho kihel a, huih bangin a nungkawikawi  thahatna mawkmawk hi loin Amahmah Pasian hi. Piansakna sungah kihel a, Pa le Ta nasepnate  sungah mapang khawmden hi. Jesuh vantung a kahtoh khit nungah Kha Siangtho mahmahin thu ummite’ sungah hong teengin lam hong lak hong nuntakpih hi.

(1) Amah pen Pasian hi (Late 139:7),

(2) Amah pen mimal (Person) hi (Johan 16:7),

(3) Amah pen tawntung Kha siangtho hi (Heb. 9:14),

(4) Amah pen TOPA hi (2Kor. 3:17),

(5) Mawhna hong theisak in Piangthaksak (Jn. 16:8; 3:5-6; Mang. 3:20)

(6) Thu-ummite mithak suaksak (Titu 3:5; 2 Kor. 5:17; 2 Thess. 2:13)

(7) Thu-ummite sungah teeng den (Rom 8:9, 11; 2 Tim. 1: 14; 1 Kor. 6:19). (8) Ciamtehna khen (seal) (2 Kor. 1:22; Efe. 1:13, 19; 4:30)

(9) Sathau hong nilh hi (2 Kor. 1:21; Efe. 1:14)

(10) Thu-ummite Khrih’ pumpi sungah phum (1 Kor. 12:13; Sawl. 1:5).

(11) Thu-umite kha thahatna pia (Sawl. 1:8; Lk. 24:49; Zech. 4:6)

(12) Thusim hilh/lamlak (1 Kor. 2:10-11; Jn. 14:26; Rom 8:14; Late 27:11) (13) Thungetna hong huh hi (Rom 8: 26-27)

(14) Thu-umte’ nuntakna gahgah sak (Gal. 5:22-238)

(15) Thu-ummite Kha Siangtho letsong pia (1 Kor. 12: 7-11)

(16) Khrih minthangsak (Jn. 16:14)

 

  1. Lai Siangtho’ Thu (Bibliology)

Pasian’ deihna theihtheih nadingin mihing’ zat laimal tawh a kigelh thubu pen Lai Siangtho  kici thei hi. Lai Siangtho pen mihing’ laimal a kizat hangin a tawsawn leh a makaih pen Pasian hi  a, tua sunga thute khempeuh Pasian humuap hi. Tua manin Lai Siangtho pen laibu dangte tawh  kibang lo hi. Lai Siangtho pen Pasian’ nasepna kimuh theihna, Ama’ deihna kimuh theihna,  Mihingte’ bulpi kimuh theihna, Mihing a pianna ahang bulpi theihtheihna, thuman thutak hong lak  thubu ahi hi.

(1) Lai Siangtho pen Pasian’ humuap (2Tim. 3:16)

(2) Nungta in gamtang a, langnih ahiam namsau Sangin hiamzaw (Heb.4:12), (3) Kha le lungsim, guh le tang dongin khenkhia zo (Heb.4:12),

(4) Lamlak meivak hi (Late 119:105),

(5) Eite’ lungsim sungah hong kikoih in hong nungtasak (Jam. 1:21),

(6) Sikkol kibulh thei lo (2 Tim. 2:9),

(7) A thu bek tawh nungta ding (Matt. 4:4),

(8) Mihaite pilsak in mithak suaksak hi (La. 19:7),

(9) Thuman a theihkim ding Topa’ deihna (1Tim. 2:4).

 

  1. Mihing’ Thu (Anthropology)

Mihing pen ganhing khat peuhpeuh pan kikhel tohtoh a piang hi loin Pasian mahmah in a  khut tawh a bawl ngiat hi. Leivui tawh mihing bawlin a nak sungah Ama’ hu a sansuk ciangin  mihing pen nuntakna, ngaihsutna leh kha tawh a kidim a nungta thei mi hong suak hi. Mihing pen  leivui pan hi a, Pasian’ limlemel pua hi. Pasian’ limlemel cih pen mel le sa hi loin sianthona,  diktanna, kha zia neihna cihte hi. Mihingte mawhna sungah a kiat ciangin sihna, haksatna kithuak  a, Jesuh upna hangin kha nuntakna ngah theikik hi.

(1) Mihing pen Pasian’ bawlngiat hi (Pian.1:27; 2:7),

(2) Mihing in Pasian’ limlemel pua hi (Pian. 2:7; Efe.4:24),

(3) Mihing pen Pasian’ zom hi (Late 8:4,5),

(4) Mihing in Jesuh’ khekhap zui ding hi (1Pet. 2:21),

(5) Mihing kipiansakna a thu bulpi pen in Pasian zahtakna le a thupiakte manna hi  (Thuhilhna 12:13),

(6) Mi khempeuh a dik a man kuamah om lo (Rom. 3:10-18),

(7) Jesuh in mihingte honkhia in mithak suaksak (2Kor. 5:17),

(8) Jesuh tawh kizomin kipeh den ding (Johan 15:1-5).

 

  1. Mawhna’ Thu (Harmatiology)

Mawhna pen Eden huan sunga Adam le Eve-te’ Pasian’ thuman lohna pan hong piangkhia  hi a, Pasian’ deihna a kipelhsak thuman lohna hi. Mawhna pen Pasian hong piak hi loin mihingte’  teeltawm thu hi. Tua mawhna hangin leitungah natna, haksatna, dahna, lungkhamna, zawnna cihte  hong om hi. Jesuh in singlamteh tungah mawhna sawpsiang khin a, eite in upna tawh Jesuh nungzui  den ding ihi hi.

(1) Adam le Eve-te’ thuman lohna hangin mawhna onglut (Pian.3:8-9),

(2) Adam’ suanlekhak khempeuh mawhnei suak (Rom. 5:12),

(3) Nu’ gil sunga kipan mawhna kinei tek (La. 51:5; Job. 15:14),

(4) Mawhna thaman in sihna (Rom. 6:23; Late 104:29),

(5) Mawhna hangin leitung siatna tawh kidim (Pian. 6:11),

(6) A thuman a diktan kuamahmah om lo (Rom. 3:10-12),

(7) Mawhna hangin Pasian tawh kigamla (Isa. 59:2),

(8) Eite’ mawhna hangin Jesuh sihna thuak (Rom. 5:8; 4:5),

(9) Jesuh’ sisan in I mawhnate hong sawpsiang khin (1Jhn. 1:7; Efe. 1:8),

(10) Si bua loin mawhmaina om lo (Heb. 9:22).

 

  1. Gupkhiatna’ Thu (Soteriology)

Mawhna sunga puk mihingte’n ei le ei kihonkhia zo lo ihih manin Pasian mahmah in a  Tapa Jesuh hong sawlin gupkhiatna thu hong geelsak a, Jesuh in Kha Siangtho vangliatna tawh  nungak siangtho Mary sungah paai in, mi bangin hong suak in mihing ngeina bangin khangcing in  nungta hi. Thuman hilh hi. Na lamdang tampi bawl hi. Amah pen tanpa, honpa le Topa ahihna  siangtak kilakkhia hi. Jesuh a umte tawntung nuntakna pia hi. A tawpna ah mihingte’ mawhna a  vatmai dingin Kalvary mual tunga singlamteh tungah sihna thuak hi. “Man khin ta hi,” ci-in  gupkhiatna a sep a zawh siangna pulakkhia hi. Jesuh’ gupkhiatna pen pumpi le kha kigawm  gupkhiatna hi. A kip a kho gupkhiatna hi.

(1) Mawhna hangin mihing le Pasian kikhenna piang a, Pasian in mihingte a gumkhia  dingin geel masa (Gen. 3:15),

(2) Mawhneite a tankhia dingin Jesuh hong suak (Matt. 1:21; Jhn.1:14),

(3) Jesuh in leitung mawhna teng Lakhia (Jhn. 1:29),

(4) Eite’ mawhna tang dingin Jesuh hong si, kivui in, Lai Siangtho sunga kigelh bangin ni  thum ni-in Pasian in hingsak kik (1Kor. 15:3),

(5) Khrih in Pasian le eite’ kilemna hong neisak (2Kor. 5:18),

(6) Upna hangin hehpihna tawh gupna ngah (Efe. 2:8),

(7) Singlamteh hangin kilang neihna bei in kipawlkhawmsak (Efe. 2:16),

(8) Eite’ sepzawhna hangin hi loin Pasian in ama ngim nasa bangin hong honkhia hizaw  (2Tim.1:9),

(9) Pa kiangah tun theihna lampi Jesuh bek (Jhn. 14:6),

(10) Jesuh a umte in tawntung nuntakna ngah (Jhn.3:16; 1Jhn. 5:13).

 

  1. Vantungmi’ Thu (Angelology)

Vantung mite pen Pasian in amah a phat ding le ama’ nasem dingin a piansakte ahi hi.  Vantung mie lakah Pasian’ vantung mite leh Pasian’ langpanna hangin paihna a thuak Satan leh a  pawlte ci-in pawl nih om hi. Amaute pen Lai Siangtho sungah bek tham loin nisim nuntakna  sungah zong amau omzia kimu thei hi.

(1) Vantung mite pen kha hi (Heb.1:14),

(2) Vantung mite pen mihingte sang kipiangsak masa zaw a, a phazah simzawh ding hilo  (La. 103:20; 148:2; Isa. 6:2-3; Dan. 7:10; Mang. 4:8; 5:11-12; 7:11),

(3) Vantung mite in theihna, thuakna, sepna nei hi (Matt. 8:29; 2Kor. 11:3; 1Pet. 1:12;  Lk.2:13; Jam. 2:19; Jude 6),

(4) Vantung mite pen Pasian’ sawltak-te hi (Pian. 19:1; 28:12; Thukhen 2:1-4), (5) Pasian’ mite lam a lakte (Pian. 24:7, 40; Sawltak. 8:26, 27:23),

(6) Pasian’ mite a huu-te (Late 34:7; 91:11; Dan. 6:22),

(7) Pasian’ mite a suakta sak te (Isa. 63:9; Matt. 26:53; Sawltak. 5:19),

(8) Mangmuhnate a khiatna a genkhia te (Dan. 8:16; Mang. 1:1, 22:6),

(9) Khuahun zui-a kisam banga huhna pia te (Mk. 1:13; Lk. 22:43; Heb. 1:13-14), (10) Satan pen hih leitung pasian (2Kor. 4:4),

(11) Satan pen na khempeuh a susia pa (1Kor. 10:10; Mang. 9:11),

(12) Satan in lungdamna thu khaici susia (Matt. 13:19),

(13) Satan in thu-ummite a susia dingin humpi nelkai bangin encik den (1Pet. 5:8).

 

  1. Pawlpi’ Thu (Ecclesiology)

Pawlpi pen upna bulphuhna pan hong piang Khrih’ pumpi hi a, thu-ummite kipwlna hi in,  Kha Siangtho sungah kilawmtatna hi. Muh theihloh hi-a, muh theih zong ahi hi. A phualphual a  kipawlna hi a, leitungbup kipawlna zong hi. Lungtang ahi Khrih ukna nuai ah hiang tampi kipha  pawlpi hi.

(1) Jesuh pen pawlpi phut Pa (Matt. 16:18),

(2) Pawlpi’ luting pen Jesuh hi (Kol. 1:18),

(3) Pawlpi ii To pen Jesuh hi (Fil. 2:11),

(4) Jesuh pen Pawlpi’ tuucing Pa le a naakpi hi (Jhn. 10:11; Kol.1:18),

(5) Pawlpi pen Khrih’ pumpi, a misiangthote, mo, tuu-te, Pasian’ inn (1Kor. 12:27; Mang.  20:6; 19:7; Jhn. 10:16; 1Tim. 3:15),

(6) Pawlpi’ lungtup in leitung sungah khuavak bang tangin mi khempeuh tungah  lungdamna thu tangko ding hi (Matt. 24:14; Sawltak. 1:8).

 

  1. Nitawp Ni’ Thu (Eschatology)

Ni le kha, na khempeuh in a kipat hun a om bangin, ni khat ni ciangin zong tawp hun, bei  hun om ding ci-in Lai Siangtho in hong hilh hi. Nitawp ni pen Thu-ummite adingin gualzawhni hi  a, thu-umlote adingin thukhen thuak ni, hell sung tunni hi. Tua ni ciangin Pasian in mihing tangthu  luiteng paikhia dinga, thu-ummite tawh hun thak le tangthu thak kipan ding ahi hi.

(1) Pawlpi laktohna om ding (1Thesa. 4:14-17; 1Kor. 15:42-58),

(2) Vantungah thu-ummite thusitna le pahtawina (2Kor. 5:10; 1Kor. 3:12-15), (3) Anti-Khrih, Sapi leh kamsang zuau hong piang ding (Mang. 13:11-15; 1Jhn. 1:7), (4) Sapi nambat 666 (Mang. 13:16-18),

(5) Jesuh a nihveina hong kumsuk ding (Zekha. 14:4),

(6) Amagedon gal kidona (Mang. 16:15),

(7) Dawimangpa le a pawlte tungah thukhenna (Mang. 19:20),

(8) Tuu le keel kikhenna om (Matt. 25:32-33),

(9) Tuuno mopawi (Matt. 26:29; Mang. 19:18),

(10) Kum 1000 sung dawimangpa kikhahkik, gal lianpi kidona om (Mang. 20:1-10), (11) A nihvei thawhkikna aihkeh thu-umlote’ thawhkikna (Mang. 20:12-15), (12) Tokhom kang tungpan thukhenna (Mang. 20:11-14),

(13) Van thak, leithak, Jerusalem thak (Mang. 21:1, 2)

 

  1. Khristian’ Nuntakna Thu (Peripateology)

Jesuh pen honpa le Topa a sanna tawh thu-ummite’ nuntakna a kicing khinziau hi loin i up  bangin nungzuihna le nuntakna kisam lai hi. Lungsim sunga upna pen a pualam a nuntakna tawh  lahkhiat kul hi. James in huih a dik lo pumpi a sih ahih bangin nuntakpihna om lo upna a si hi ci  hi. Jesuh i upna pen a nungta upna ahih ding kisam hi.

(1) Pasian zahtak in a thupiakte mang ding (Thuhilh. 12:13),

(2) Ei mahmah a hingtangin Pasian tungah kipia khia ding (Rom. 12:1),

(3) Lungsim kikhel in Pasian kipuahphasak ding (Rom. 12:2),

(4) Leitungah mei bang taang den ding (Matt. 5:14-16),

(5) Topa’ lungkim bangin nungta ding (1Thes. 4:1; 2Thes. 1:11-2:17; Kol.1:10), (6) Na khempeuh midangte’ etteh huai limpha hi ding (1Kor.4:13; 1Tim.4:12),

(7) Haksatna le ze-etna tuah ciangin gualzawh sawm ngiat ding (Rom. 12:12; Kol. 1:11;  Jam. 1:2-4),

(8) Mawhna kimaisak ding (Kol. 3:13),

(9) Khuavak ta-te bangin gamta ding (Efe. 5:8),

(10) Khat le khat kilungduai ding, kipanpih ding, kihuai ding, thupha kibawl ciat ding  (1Thess. 5:14-15).

 

Reference:

(1) Do Sian Thang, Zomi le Khristian Theology: Zomi leh Khristian Theology, Eds. Langh  Suan Thawn, 2007.

(2) Don Fleming, Bible Knowledge Dictionary, 1990.

(3) James R. Hines, Handbook of Bible Doctrine for Baptist Churches in Myanmar. (4) Mg Mg Win, The Tasks, 2015.

(5) Robert Thawng Hlaing, New Life in Christ.

 

(Zomi Laibu Saal pan a website neipa Zomi Cinpu’ phalna tawh kisuaksak kik hi.)