Lai Kongkhak

Lai in mihingte’ upna, ngaihsutna, ngeina le tangthute hong theisak hi. Zomite in gam i nei-a, pau le ngeinate I nei hi. Ahi zongin 1910 November 1 ni pen Zogam ah lai hong tun ni cileng zong kikhial lo ding hi. A tomin genpak leng, Zogam Tedim khuapi ah Lungdamna Thu puak dingin Joseph Herbert Cope te innkuan hong tun uh ciangin lai nasep zong hong kipanpah hi. A hun ngah sunsunin Laisiangtho letkhiat hong kipanin, 1914 kum in Tedim pau/Zolai tawh Matthai bu hong letkhia zo hi. 1915 kum takteh laikhetna tawh kikhenin Zolai tawh lai kikhen a kinei masa pen hong suak hi. 1932 March kha ciangin Sangmangpa in Zolai tawh Laisiangtho Thak hong let khiat zo-in, Zogam ah a om masa pen Laisiangtho Thak bu ahi hi. Tua bek thamlo 1925 kumin Zolai sinbu tan 4 ciang hong bawlsakin, Tedim Thukizakna laihawm zong gelhin hawmkhia hi. Zomite’n thu le la i cihmah bangin Sangmangpa in a thu bek hi lo-in, la zong dawng 300 bang Zolai tawh hong letkhiat sak hi. Tua ahih man in Zomite leitung tawh liangko kikum in I omthiehna pen Lungdamna thu le lai i neih man ahi hi.

Lai Manphatna

Zomite in lai i neih manin lai kisim thei, lai kigelh thei, lai kisin thei, lai kikhak thei-in a manphatna tampi omlai hi. Tu laitak hih lai na simna zong lai i manphatna a sinkha hi pah hi teh. A manphat mahmahna diakdiak ah Zomite sung mahmah pan Zolai tawh lai gelhsiam tampi hong khangkhia-in, Zolai tawh kigelh laibu tampi hong om ta hi. Zomite in lai i neih manin 1991 computer hong kibawlkhiat khit zawh ciangin leitungah technology hong khankhiatna tawh kizui in social media lam zong hong khangkhawm hi. 2004 April 1 in Gmail cih huilhlak tawn in lai tawh kiho theihna, lai kikhak thiehna hong kibawlkhia hi. Zomi tampite in zong i zangh thei pah hi. Banghang hiam cih leh lai nei i hih man hi. (Tua hun lai-in Zomite, Malaysia gam a tung tampi ki-omta ahih man in Malaysia le Zogam, Myanmar gmail tawh lai kikhak kilimzat mahmah hi.). 2012 tak teh leitung ah facebook hong minthang mahmah leuleu in Zomite zong tuni dongin facebook i zangh thei mahmah hi. Banghang hiam cih leh, lai nei ihih manin leitung khantohna tawh kizui-in lai in eite mi hong bansak hi.

Lai nei lo hizen lehang, technology bang zahin khangto-in leitung khangto mahmah ta leh, ei i khantoh theih nading om lo ding hi. Gmail a om a, a Facebook a om zongin lai nei kei peuhleng kizangh thei lo dinga, i zat vat nading zong om lo ding hi. Leitungah pau nei-in lai a nei nai lo tampi om lai hi. Pau i neih hangin lai nei kei leng kam le aw bek tawh kithuza thei bek ding hanga, i ngeina, i tangthute lai tawh kiciamteh om lo-in, kam vaikhak pek a om ding himawk hi. Tua ahih manin lai in i nuntakna hong khangtosak a, thuthuk hong ngaihsunsak, thutheihna le khuamuhna in hong neitheisak hi.

Lai In Leitung Kongkhak Hi

Tua ahih manin lai in leitung kongkhak ahi hi. British laigelh siam minthang C.S. Lewis in The Reading Life (Laisim Nuntakna) laibu sungah ‘midangten a mit uh tawh a muh uh, i mit tawh i munuam a, midangte’ ngaihsutna i ngaihsut theih nading, midangte lungsim ah a thuakna uh i theih nading, le eima muhna, ngaihsutna le thuakna i theih nading lai pen kongkhak hi.’ na ci hi. Lai in miten a mit uh tawh a muh uh thute eima mit mahmah tawh muh bangin kongkhak hong honin hong mutheisak hi. Gentehna-in tangthu le leitung tangthute bang a piang laitakin i omloh hangin bangci pianga, bang danin pianga, bang hangin piang hiam cihte lai tawh a kiciamteh ahih manin lai in hong theisak hi.

Lai in mite lungsim sunga a ngaihsutna uh kongkhak pan et bangin hong musak hi. Mi khat ii lungsim sunga om pen kimu thei lo ahih hangin, lai-in hong gelhkhiat uh tak ciangin bang thu bang la ngaihsun uh hiam, cih hong mutheisak hi. Bekthamloin mikhat ii lungsim tawng nangawn lai in hong theikhiasak zo hi. Mipil laigelh siamten a ngaihsutnate uh laibu-in gelhkhia uh, tua lai a simte in a gelhnu/pa’ lungsim sunga a ngaihsut hoihte kithei theisak hi. Tua ahih manin lai pen mite lungsimsunga om hong mutheisak kongkhak ahi hi.

Lai ii vangliat mahmahna khat in lai pen pau thei lo napi, mite kapsak thei-in, zong nuisak thei hi. Lai in thuaktheihna (emotions/ feelings) nei hi. Laigelh siamte bangin lai malkhat ahihkeileh gualkhat tawh mite’ lungsim la zo uh hi. Tua pen lai ii vangliatna le vangneihna ahih hi. Khristiante in Pasian i mu ngeikei hi.  Ahih zongin Ama  hong itna pen Ama kam tektek tawh hi lo napi, Ama kammal Laisiangtho i sim tak ciangin hong i theithei hi. Tua pen lai ii thuneihna le septheihna ahih hi.

Lai in mihingte’ upna, ngaihsutna, ngeina le tangthute hong theisak bek thamloin, lai in leitung kongkhak tampi hong honin i thumuhna, i thungaihsutzia, i nuntakna nangawn hong khangtosak zo hi. Tua bek thamloin midangte’ muhna, ngaihsutna, theihna, le thuaknate nangawn hong theisakin hong mukhiasak zo hi. Laisim a thupit zah khopin laigelh zong thupi mahmah hi. Laigelhte pen laisim mite hi uh hi. Tua ahih manin khangthakte in Zolai tawh i thumuhna, i thungaihsut le thuhoih thumanpha tampi gelh khia ni. Leitungah a sawt nungta pente lakah lai zong kihel hi. Midangte adingin leitung a tangzaisak le pilna ngahin nuntakna a khangtosakte i hih theih nadingin lai nasep tawh kongkhak tampi a hong, lai nasemte ahi dingin khangthak laigelh uukte ki hanthawnin kizawn hihang.

(Sia Muanpi pen Southwestern Baptist Theological Seminary ah  MDiv. in Theology a kah laitak hi-in Fort Worth, TX teeng hi.)