Zomi Scholar Rev. Khup Za Go

“I minam pen sihpih ding hi lo a, i hinpih ding hizaw hi.”-Khup Za Go

Sia Khup pen Zomi sungah a tam hetlo i neih pilna sang nei, lai-at siam le Pasian it minam it khat ahi hi. Kawlgam Zomite adingin Sia Do Kham pen Aksipi icih mah bangin Sia Khup pen Vaigam Zomite adingin a zingsol uh ahi hi. Amah pen  Sia Do Kham mah bangin dikri tampi ngahin pastor zong semin minam vai zong sem hi. Ahi zongin a kibat lohna khat ah Sia Kham pen la-uk lasiamin la zong khum hi. Tua mah bangin Sia Khup pen laimi ahih manin academic lai (thesis) tampi atin, laibu tampi ama sum bei-in hawmkhia hi. A tamzaw pen Zomite tawh kisai tangthu le biakna thu vive ahi hi. A lai-atte pen katelna reserach hoih tak bawla, ki-at vive ahi hi. Tua manin khangthakte in etteh dinga kilawm makai hoih, tangthu at (Historian), le mipil ( scholar) khat ahi hi.

Khankhiatna

Sia Khup pen Pu Khup Khaw Neng le Pi Awi Khaw Dim te sung pan 1937 kumin Murlen khua ah suak hi. Unau pasal li lakah a neu pen ahi hi. Neu a kipan lai-ukin hanciam ahih manin a u a naute in zong hamciamin huh uh hi. Tan 4 pan tan 6 dong pen Tonsimh (Champhai) ah a saung (Hostel) ah omin  scholarship tawh sang kah hi. Tua hun (1954) lai-in Champhai kiim ah Tedim kampau Zomi sungah tan 6 ong masa pen ahi hi. A nu le a sanggamte nuam lua in vok tuk 6 khat tawh ai uh, ci liang hi. Tua pan Phai (Imphal) le Aizawl te ah High School zomto suak hi.

Pilsinna

Imphal pan Bachelor ngahin Guwahati University pan 1970 in Political Science tawh M.A man hi. 1978 kum ciangin biakna dikri lam zomin Serampore University ah Bachelor of Divinity kah hi. Kawlgam panin Rev. Dr. Pau Khan En tawh a kah khawm uh ahi hi. B.D kah lak ah amaute nih mah pil pen lai siam pen uhin, dikri piak ciangin zong amaute nih in a tuamin letsong ngah uh hi. Tua lai ah a thesis (A laipi-at) pen ahi leh, “Christianity in Chinland” ahi hi. Bangalore a Union Theological College ah Church History tawh M.A zom to suak hi. A thesis pen “A Critical Historical Study of Bible Translations Among the Zo People in North East India” ahi hi.

Pasian na sepna

Manipur Baptist Association-9 ah field director 1971 kumin sem hi. Hih MBA-9 pen a nung ciangin Chin Baptist Association-in ding kik hi. 1982-86 dong pen Guwahati aa Christian Literature Centre ah director sem hi. Hih a sep hun sungin leitung mun tuamtuam ah seminar le conference-te kah kawikawi hi. 1984 England a pai sungin Oxford University’ Bodleian Library pan  Zomite tawh kisai laibu tuamtuamte mu-in copy zong ngah khia zo hi. Mailam ah  Zomite tawh kisai thesis le laibute a at ciangin  hih a copyte pen thubul le etkak tampi a suak hi.Tua khit zawh, CBA ah mission secretary le executive secretary-te sem to hi. 1999-2000 sungin John Roberts Theological Seminary, Mawklot, Shillong ah Lecturer sem hi. Delhi a om Zomi Christian Fellowship ah 2001 pan a nuntakna a bei 2005 dong Pastor sem hi.

Lailam nasepna

Lai-uk laisiam mi ahih mah bangin a lawm ZNC/ ZCD makai Pu Chin Sian Thang’ ngetna tawh kizui-in Yangon a kihawm Zomi Tangko laihawm ah Kawlgam a om kum 3 sung bang endik semin a om hi. 1962 March kha ni 1 ni a, Rangoon Radio Auditorium ah kibawl Kawlgam ki-ukna phuahphat nading seminar ah zong Zogam MP te le Pu Chin Sian Thang tawh a kahkhawm uh hi. A zingciangin New Win in aana buluh ahih manin India lam zuan kik pah hi.

Tedim Lai Siangtho etkikna proofreading ah zong amasa-in Sia GK Nang tawh ahi zong, a nih veina proofreading ah amah kia in ahi zong kha tampi buaipihin Pasian a itna le minam lai khantohna ding deihsakna tawh na hanciam hi. Tedim labu bawlna ah zong proofreading semin nakpitakin na kihel hi. A nung ciangin a gen kikna ah “Thudang khempeuh sangin ka nuntak sunga Tedim Lai Siangtho le Tedim La Bu puah le khet ding kisai Kawlgamah haksatna a om ciangin, India gama khet ding tawh kisai semkhia thei a ka om pen i biak Pasian le i minam adinga ka sep thupi pen khat hi,” ci-in a angtangna pulak hi. Laibu bu 5 bang pau dang panin Zokamin tei-in hawhkhia hi. Thukizakna le magazine tuamtuam ah thului (Article) a puak pen 86 pha hi. Hih thului khempeuh pen Zomite le Khristian nuntakna tawh kisai vive ahi hi. Bek tham loin, Guwahati panin “Zo Aw” cih magazine pen 1984-1986 sung ahi zongin,  Delhi ah pastor a sep sung 2001 pan 2005 dong mah “Zomi Christian International” magazine na hawm leuleu hi. Laibu cileng, hoih taka kantel (Research) a, a bawl bu 14 bang na hawmkhia hi. Zomite le Khristian biakna tawh kisai vive mah ahi hi. 1996 kum a kihawmkhia, M.Th ngah nadinga a theises ahi, “A critical hisotrical study o fBible trnslations among the Zo people in North East India” pen North East India thu a kannuam peuhmah in a sim ding laibu khat ahi hi. A nunung pen a hawmkhiat “Zo Chronicles (2006)” pen inzong Zomi tangthu theinuamte adingin simloh aphamawh laibu ahi hi. Ama laideihna, lai-ukna le a hamciamnate a thei Dr. Pum Khan Pau bang in, “Pa Khup pen Zolai tawh kisai a ukna le a contribution (sepkhiatna) i et ciangin “Father of the Modern Zomi Literature” cih minphatna piak taak cing hi”, ci hi.

CBA pan a pensen khit, kum 60 a phak khit ciangin Shillong ah North Eastern Hill University ah Master of Philosophy kah kik hi. Sia Khup in a genna ah, “Tua banga kum tam zawh le pensen khit nangawna sangkah lailai pen tuhun khangnote ka hanciamsak nopna hang hizaw hi,” ci hi. Etteh huai mahmah hi.

Minam nasepna

I gensa mah bangin Sia Khup pen laimi hi-in a nasepna zong lai nasep hi pah hi. Pilna thupi sa-in thangnote pilna sin ding, sangkah ding hantawn den hi. Minam laite puahphat khantohsak ding zong a genpi thu khat ahi hi. Amahmah in zong Thesis tuamtuam le research paper tuamtuam atin, seminar-te ah lai (paper) tenin minam tawh kisai ama muhkhiatnate pulak den hi. Jawaharlal Nehru University ah kibawl Zomi Research & Communication Centre ah zong na piding mahmah hi. A tangvalno lai-in Bungmual khua ah Young Chin Association (YCA) a lawmte tawh phuan hi. India Gamthukhunpi sungah Tedim Chin te zong minam khat in hong kiciaptehna dingin Tedim Chin Union sawlna tawh 1970 kumin Pu Nok Swan Lian tawh Vaimang Vuanzite tawh kimu kawikawi-in na hanciam uh hi. Zomi bup kigawmin gam khat, minam min khat le pau khat neih ding pen a sunmang hi-in tua tawh kisai, “Minam Gampi khat, Minam Minpi Khat le Minam Paupu Khat” cih laibuno 2001 in na hawmkhia hi. Pu Chin Sian Thang tawh zong kithuza zelin Kawlgam Zomite zong hong lunghihmawhpih mahmah khat ahi hi. Tua manin H Kham Khan Suan (Lecturer@ Banaras Hindu University) in “Pastor activist” cileng zong kikhial lo ding hi, na ci hi.

Thukhupna

Tagah hi mah tase leh, leitung pilna, kha pilna hanciam takin sinin, dikri tampi (Bachelor 2 le Master 3) ngah hi. Minam adingin teh theih loh minam tangthu, ngeina le upna biaknate hoih takin kantelin mikang lai tawh leitungbup le khangthakte theih dingin hong ciaptehsak hi. Sia Khup ii a hamciamna, lai adeihna, Pasian a zahtakna le minam a itnate tuailai momnote adingin a etteh haui mahmah lamlak aksipi ahi hi.

Etkak Laibu; A Biography of Rev. Khup Za Go (A kaikhawm Tg. Neng Ngaih Lian) (https://khupzago.blogspot.com ah kisim thei hi.)